?з баласынын тагдырын
унуткарып коюшат ата-энелер,
кудум кыргыз тилин, мектебин, маданятын унуткандай,
же баласын кара ишке жумшап,
андан башка эч нерсеге ?йр?тп?й,
жаралган болот дагы бир Кыргызстанда
тачка т?ртк?н жигит базарда,
же мекенинен алыс кетип, таштап алтын жерин,
чочко багып б?т?н элде,
пол жууп, туалет казып,
эптеп к?н к?р?п ?з?н таппаган адамдай,
кыдырып б?тс?? да ааламды,
чыга албай баягы эле абалдан.
Ошентип к?нд?н к?нг?.
к?р турмуш, тириликтен баш к?т?р?лб?й
калат баланын тагдыры жер т?л??до, к?з жаздымда,
ачылбаган г?л, жазылбаган ыр, айтылбаган сыр о?д??
уланып мындай чабалдык муундан муунга,
«ак с??к» адамдын баласы учуп ааламга,
кедей-дыйкандын тагдыры ?т?п эски арабада.
Б?г?нк? к?нд? ушинтип Азрет-Алий агайдын «наполеондук» стратегиясы аркылуу Кыргызстандын туш тарабында 15 физика-математикалык багытындагы лицей-мектептер т?з?л?п, мыкты балдар менен мугалимдерди тандоо астында ?з ишин баштады десек болот, дагы бир нечеси жа?ы окуу жылдын башталышына чейин уюшулушат. Ал тургай республикабыздын сырт жагында да, Казакстандагы Кыргызстанга чектеш райондорунда бул ?лг? ке?ири тарап, ушул принципте айылдык казак лицейлер пайда болууда, ?збекистандын кыргыздары да лицейдин идеясын жылуу колдоп, ?з жерлеринде билимканаларды ачууга, Кыргызстандын Академиясынын математика институту менен тыгыз байланышта ишт??г? аракеттен??д?.
Кыскасы, Азрет-Алий Боташев менен ?м?рзак Мамаюсупов кыялданган 40 лицей келерки эки-?ч жылда эле т?з?л?п, кудум Ноокат билимканасындай жандуу иштеп калышына тере? ишеним бар.
Эгерде сиз дагы, окурман, педагогиканын азыркы оор абалына кайдигер эмес адам болсо?уз, эгерде сиз дагы ?з???зд?н туулган айыл-кыштагыныздын эрте?и ж?н?нд? бушайман болсо?уз, балким сиз дагы айылы?ызга мындай лицей-мектепти ачып берги?из келээр? Балдары?ыздын келечегине, журту?уздун бактына. Анда сиз менден сурашы?ыз ыктымал: «Лицейди уюштуруу ?ч?н биринчи ирээтте эмнеден баштоо керек? Кимге кайрылабыз? Кантип окуучуларды, мугалимдерди тандайбыз? Кайсы жактан материалдык каражаттарды жана техниканы, илимий жардамды к?т??г? болот?»
Ми? уккандан к?р? бир к?рг?н жакшы дегендей, Ноокат билимканасына чыгымданып барып келгени?ер э? жакшы болмок, ошондой эле Бишкектеги «ЭЖИАД» соопчулук фондунун офисине кайрылса?ар бул тууралуу ке?ири маалымат ала аласы?ар. Анын дареги жана телефондору бул китептин башында келтирилген. Мен дагы ?з?м к?р?п т?ш?нг?н?мд? силерге жеткир??г? аракеттенемин.
Лицейди ачкандан мурда, аны колдоочу фонд с?сс?з т?з?л?ш? ыктымал. Ноокатта бул фонд жогоруда айтканыбыздай «Талант фонду» деп, аталат. Кадамжай районундагы «Келечек» мектеп-лицейин «Исфайрам» фонду колдойт.
Фонд т?з?лмей?н, ал турсун ?з?н?н коммерциялык иштерин баштамайын лицейдин чындап т?з?л?ш? да к?м?н. Жаш таланттарды ?ст?р?? ?ч?н далай мээнет жана каражат сарпталышы абзел. Балдарды жылуу тамак, жатакана, ?з?нч? окуу кабинеттер менен камсыз кылуу, ошондой эле аларга тере? билим берген мугалимдерге айлыгын к?т?р??, ар-т?рд?? семинар, конференцияларды, олимпиадаларды материалдык жактан каржылоо – мунун баары, албетте, о?ойго турбайт, мунун баары фондтун милдетине кирет. Кыскасы, фондтун ишин мыкты бизнесмен башкарса э? жакшы болот. А фонд ачылуу ?ч?н эмне кылуу керек? Фонд бул кадимки эле эч кимге к?з каранды эмес кичи ишкана тибиндеги коммерциялык структура, ?з?н?н м??р?, бланкалары, жергиликт?? банкта эсеби ачылат. Ошондуктан биринчиден фондтун уставдык фонду чогултулуш керек. Маселен, «Исфайрам» фонду уюшулуп жатканда Кара-Д?б?, ?ч-Коргон, Майдан, Чавай айылдарынан 300 педагогикага кайдигер эмес адамдар чогулуп, ар бири 5—10 сомдон ?з ч?нт?г?н?н чыгарып, ортого салышкан, 2500 сом топтолгон, ушуну менен фонд мыйзамдуу т?рд? негизделди. Демек, лицейди ачуу ?ч?н, фонд уюштуруш керек, а фондту уюштуруу жергиликт?? элдин макулдугуна байланыштуу болот.
Лицейлердин астындагы фондтордун коммерциялык иштерин координациялоо максатында, ошондой эле м?мк?нч?л?к болгондо техникалык жана финансалык жардам кылуу ?ч?н Бишкекте жогоруда бир нече жолу атап кеткен «ЭЖИАД» соопчулук фонду т?з?лг?н. Мындан тышкары, лицей-мектептердин системасын ?н?кт?р?? ?ч?н «Мугалим-инвест» аттуу эл аралык холдинг корпорациясы да уюштурулууда. Ушул эки инициативдуу уюм аркылуу Бишкекте лицейлердин жана алардын астында т?з?лг?н фондтордун ишин координациялоо максатында атайын борбор т?з?лг?н. Ал борбор учун тиешел?? оргтехника (компьютер, факс жана башкалар) сатып алынып, бул аппаратураны иштете алган жогорку квалификациядагы персонал болунуп берилген.
Илимий жактан болсо лицейлердин ишин УИАнын астындагы математика институту жана жа?ыдан уюшулган эл-аралык педагогикалык академия (МАПН) тейлейт. МАПН келечекте лицейлерде иштеген окутуучулардан илимдердин кандидат жана докторлорун даярдап бер??г? багыт алмакчы.
МАПНдын уюштуруучуларынын арасында ЭЖИАДтын жетекчилеринен тышкары Кыргызстандагы белгил?? илимпоздор жана педагогтор Д. Асанов, академик Измаилов, Р. Ачылова жана башкалар бар.
«Бул система к?ч?н? чындап киргенде 40 лицей-мектептер ар-ар жерлерде т?з?л?п, аларга ?збекстан, Казакстандагы лицейлер да кошулуп ?з? аткарган грандиоздуу ишин жала? гана айылдык таланттуу окуучуларды д?йн?л?к стандарттагы билим бер??, тарбиялоо менен чектелбей, ?з?б?з к?р?п жаткандай ошол эле алыскы тоолуу айыл-кыштактардын жашоочуларын чыныгы бизнеске акыл-эст??, цивилизациялуу т?рд? аралаштырууга к?м?кт?ш болуп берет. Бул «тарбиялоо иштери» да ЭЖИАДтын пландарында бар. Анын глобалдуу системасы аркылуу алыскы тоолуу аймактардагы лицейлер бири-бири менен ар-т?рд?? жактарынан тыгыз байланышып, Бишкектеги борбордон координацияланып чет элдик жа?ылыктарга убагында бардыгы кабардар болуп, ошол тоолу аймактын ар-тараптуу ?н?г?? жолуна мыкты м?мк?нч?л?к, шарт-жагдай т?з?л?п жатпайбы. Окуучулар да, мугалимдер да, ата-энелер да бардыгы «д?йн?л?к стандарттагы» чо? ишке аралашууга, тынбай, ?зг?лт?кс?з ар-тараптуу, к?п кырдуу билимге эгедер болууга, ?з?н?н к?н?мд?к турмушун кескин т?рд? жакшыртууга ушул лицейлердин ажайып системасы аркылуу ке?ири жол ачылып жатпайбы.
Качан, кайсы убакта, ким силерге дагы ушундай сунуштары менен кайрылып келген, урматтуу элеттик калын эл-журт? Эзелтен мектеп, лицей ачылса да с?сс?з т?рде ири шаарларда ачылып, аерде жала? гана чо?дордун былтыйган балдары окуп ж?рб?д?б?? Окуганда да орус тилинде окутуп, ?з эне тилинен, маданиятынан улуттук ?рп-адаттарынан биротоло айрылган адисттер, жетекчилер, илимпоздор козугарындай жайнап, элибизге пайдасынан зыяны кеп болуп жатпадыбы? ЭЖИАДтын силерге кайрылганы, урматтуу тоолуктар, бул ?з? кыргыз элинин тере? урматтонун белгиси. Анткени, улуттук маданиятыбыз да, илимибиз да, келечегибиз да силердин колу?арда эмеспи.
Кылымдын ?з?кт?к чындыгы
Орус тилди жоготсо? – Россияны жоготкон болосу?, англис тилинен айрылса? – бул д?йн?н?н т?рт тарабынан, Батыштан, анын технологияларынан айрыласын, арап, фарси, кытай тилдерин билбесе? Чыгыш д?йн?д?н кабарсыз болосу? – ал эми кыргыз тилин жоготсо? – б?т баарын, Ааламды жоготосу?.
Бул ж?н эле поэзиялык метафора эмес, бул – так илимдер тарабынан абдан кылдат далилденген улуу чындык болот.
Анткени эне тил акылдын т?р?н?н, биздин подсознаниебизде сакталып жаткан чексиз ааламдын байлыктарынын, катылган сырларынын ачкычы, башаты, уюткусу, катализатору, эбегейсиз ?з?кт?к (ядролук) энергиянын кампасы болот.
Билимкананын канатын к?т?рг?нд?р
Кандай гана адамдар акыркы бир-эки жылда Ноокат билимканасына келип, анын балдары менен таанышып, окуу процессине катышып, чын ж?р?г?н?н мугалимдерге ?з?н?н ыраазылыгын билдирип кетпеди! Аскар Акаев, Чынара Жакыпова, Абдыганы Эркебаев, Аскар Какеев, Турар Койчуев, Америка, Европа, Турциядан келген коноктор, окумуштуулар, ал эми жергиликт?? мугалимдерди айтпай эле коелу… Ноокат билимканасы б?г?нк? к?нд? Кыргызстандын педагогдорунун меккесине айлангансып, к?н сайын бул жерде семинар, конференция, жолугушуулар ?тк?р?л??д?. Мунун бары албетте лицейдин педколлективи ?ч?н кошумча кыйынчылыктарды туудурбай кое албайт, ошого карабастан билим жана тажрыйба алуу ?ч?н келген конокторду чын ж?р?кт?н тосуп, аларга жардам бер??д?н аянышпайт. Болгон убакты минут сайын чектелип зарыл иштерге пландалган болгондо да, келген конокту урмат, сый менен тосууга, анын визити ал ?ч?н максималдуу пайдалуу болуусуна аракеттенишет. Бул дагы ?з?нч? лицеисттер ?ч?н чо? мектепке айланууда. Мугалимдердин саны чектелген болгондуктан, конок кутуу церемонияларына окуучулар да с?сс?з кошулат. Бул жагынан алганда билимкананын балдары шаардык балдарыбыздан кескин турде айырмаланып турушат. Шаардык балдар, асыресе элитардуу мектеп-лицейлерде билим алып жатышкандар таптакыр конокту тосуу, узатуу деген т?ш?н?кт?рд?н айрылып калышкан эмеспи, дулдуюп эле турушкандан башка эч нерсеге жарабай. Алардын билими тере? болгондо да, орус, англис тилдеринде сайрап с?йл?г?нд? билишкенде да – мунун бардыгы анча деле баалуу эместей сезилери бышык, эгерде баланын улуттук тарбиясы жок болсо. Айыл жердеги балдарыбыз болсо, бул жагынан шаардыктардан кыйла маданияттуу болгону менен жалпы билиминин чабалдыгынан, кругозорунун тардыгынан уткарып жатышпайбы.
Ал эми Ноокат билимканасынын балдары эки тараптын мыкты касиеттерине ээ болушуп, ал турсун билим жагынан, ошол эле англис тилди Бишкектеги спецшколалардын окуучуларынан жакшы ?зд?шт?р?п, так илимдер ж?н?нд? айтпай эле коелу, ошол эле убакта баягы эле татынакай айылдык балдар бойдон калышы – мына ушул к?р?н?ш, туугандар, биздин доорубуздун накта феномени, залкар психологиялык т??к?р?ш? десе болот.
Ооба, бул лицейде билим алгандар 21-кылымда окуган кыргыз балдарын элестетет. Алар бизден таптакыр башка. Биз окуган 20-кылымдагы кыргыз мектептер, айрыкча алыскы тоолуу аймактардагы к?пч?л?к мектептер артта калгандын, кара?гылыктын, чала сабаттуулуктун символу болгон, мунун жашырыштын кереги барбы. Ошондуктан баардыгыбыз орус мектепте окууга умтулган эмес белек, чабан-колхозчулардын балдары гана кыргыз тилде билим алууга аргасыз болуп, тоолордун курч?сунан чыга алышпай. Ноокат билимкананын кыргыз улуту ?ч?н мааниси жана баалуулугу мына ушунда. Жарыбаган традицияларыбызды бузгандыгында, жоголгон улуттун намысын кайтарып бергендигинде. Демек, биз дагы эл экенбиз да, мындай балдарды тарбиялоого жараган болсок.
Кадрлар баардыгын чечет деген атактуу бир саясий ишмер. Ооба, дал ошондой. Бул чындыкка бардык ?н?кк?н ?лк?л?р эчак эле т?ш?н?шк?н, биздин эл да к?п кыйынчылык, азаптарды кечип бул турмуштун зор чындыгына акырындык менен багынууда. Кадр маселеси ошондуктан дайыма э? орчундуу, татаал маселе болгон. Анын туура чечилиши абдан к?п мээнетти, к?р?г?чт?кт?, акылмандыкты талап кылат. Ноокат билимкананын коллективинин тандалышы ушул жагын эске алганда бул ?з?нч? турмуш сабагы, башка коллективдерге ?лг? катары болуп бере алат. Нечендеген сыноолордон, изден??л?рд?н, мурдагы иштеген мектептерде орунсунбай, таланты жок пас адамдардан запкы жеп, кыйналып-кысталып, акыры бири-бирин Ноокат билимканасында табышып, ынтымактуу, педагогикага жан-дили менен берилген ?й-б?л? болуп калышпадыбы! Э? кыйындары, э? жоопкерчиликт??л?р?, э? жалындуулары иргелип, адашып келгендери кайра кетип жаралбадыбы бул лицейдин жааматы! Ар-бир мугалимдин тагдыры ?з?нч? китеп кылып жазууга, ал турсун ар-бир лицейдин окуучусу да буга татыктуу.
Саадат Сатарова республикадагы мугалимдердин конференциясында, Бишкек, 1997 -жыл.
Лицейдин алгачкы директору Саадат Сатарова, со?ку жылдары Кыргыз Республикасынын агартуу системасындагы к?р?н?кт?? ишмерге айланып калбадыбы.
Ноокат билимканасы т?пт?л?п аткан мезгилде ?лк?б?зд?н эгеменд??л?г?н?н алгачкы жылдарында ал жаш адист болгон, ошого карабастан мыкты педогогиялык уюштурулук таланты менен билим ч?йр?с?нд? адистердин коомчулугуна к?р?н?п калган педагог эле. Аны менен таанышып калган к?н?м балким менин э? бир бактылуу к?н?м болуп калган чыгаар. Ылайым ушундай адистерибиз жана айымдарыбыз элдин калы? катмарында арбындай берсин! Балдарды мыкты тарбиялоо ?ч?н жаралган инсан, кулк-м?н?з?, рухий д?йн?с?, ??-т?с? жагынан абдан жука, назик, чебер калыптанган аялзат… тилибизде мындай адамдарды с?р?тт?п бер?? ?ч?н али с?зд?р да, т?ш?н?кт?р да жок болушу керек. Балким, ушул лицейде анын колунан тарбия алган акын-жазуучулардын колунан келип калаар мындай иштер. Мен болсо силерге кыскача эле бул биздин outstanding and extremely beautiful and subtle айымыбыз ж?н?нд? маалымат берип кетейин.
Саадат Сатарова 1952-жылы Кызыл-Кыя шаарында шахтердун ?й-б?л?с?нд? д?йн?г? келген. Кызыл-Кыя шаарындагы номер 6-чи кыргыз орто мектебин б?т?р?п, борборубуздун Кыргыз кыз-келиндер пединститутун ийгиликт?? аяктап, англис тили адистигине ээ болду. Студенттик кезинде эле ар-тараптуу ж?нд??м? бар инсандай аныкталган. Шахмат боюнча институттун курама командасына бир нече жолу катышып, далай ийгиликтерге жетип, студенттердин жана окутуучулардын арасынада сый менен урматка бат эле ээ болгон. Ал эми мылтык атуу, мергенчилик жагынан бул чыгаан кызыбыздын ошондо эле 1 разряд деген жогорку спорттук наамы бар болучу, бул жаатындагы спорттук республикалык мелдештерге тынбай катышып, ал жерде да байгел?? оорундарга ээ болуп, окуган институтун кадыр-баркын к?т?р?п турган. Ал бардык жагынан заманбап айым болуп тарбияланып калган болсо да, ошол эле убакта – бу дагы анын ?зг?ч?л?г?, уникалдуулугу болгон – Саадат 14 жашынан тартып апасынын жолдоосунун, жетект??су астында нукура кыргыз элинин салтарын, кол-?н?рч?л?г?н, байыркы к?чм?н маданиятынын асыл мурастарын таанып, аларды жаш кезинен тере? урматтап ?йр?н?п келген. Ал 14 жашынан тартып килем сокконду, шыйырдак жасаганды мыкты ?зд?шт?р? алган. Бул ?н?рч?л?к дагы анын ?м?рл?к хоббилерине айланган. Мектепте окуган жылдары физика, тарых, география предметтери боюнча шаардык, областттык олимпиадаларга катышып ж?рг?н, аерде да дайым биринчилерден болуп, мектептеги уюштуруу, коомдук иштерине да активд?? катышып, ушундай жашоо образына биротоло к?н?п калган.
1974-жылы Кызыл-Кыядагы мектеп-интернатта педагог болуп иштей баштайт. Бир жылдан кийин гана анын классы ?лг?л?? деген наамга ыйгарылып класстагы окуучулары менен Саадат Сатарова Москвада ?т??ч? Б?тк?лсоюздук мугалимдердин конференциясына катышып келет.
Дагы ?ч жылдан кийин Ош областынын Ке?ешине депутаттыкка аны Кызыл-Кыянын эли шайлаган болот. Саадат эженин педагогиялык ?зг?ч?л?г?, анын окуткан ар бир балага инсан катары мамиле жасаганы, анын табигый ?зг?ч?л?кт?р?н, ж?нд?мд?р?н ?ст?р??г?, курчутууга далалаттанганы – мына ушул нерселерде бул педагогдун э? чо? секрети, ийгиликтерди жаратт??ч? сыры, ички механизми катылып жатат окшойт. Аны алгачкылардан Саадат эже балдарды окутуп жаткан ата-энелер т?ш?н?п, ж?р?кт?р? сезип, анын шаардын ?к?л? болом деген ниетин катуу, жапа тырмак колдошуп Ош областынын ке?ешине депутат кылып шайлап бербедиби. Мындайда калы? эл адашпайт, ошондуктан таланттуу педагогду элдин ?кулу болгонуна с?й?нд?, ошону менен бирге келечекте ?з? дагын, калайык-журт, к?пт?г?н утуштарга ээ боло алды. Талантттарды туура билип, колдоп турган элдин гана келечеги ке? болот эмеспи.
Саадат Саттарова ушул туралуу ?з? педагог катары э? мыкты билет. Педагог кесибин тандаганы да ушул себептеп.
– Мугалим, педагог, – дейт Саадат Сатарова, – балдардын бактылуу келечегин ачып бер??ч? адам. Анын жогорку максаты жана миссиясы мына ушунда. А бирок класстагы ар бир бала жаратылышынан бири бирине окшобогон болгондуктан, ошол окуучуга индивидуалдуу подход, мамиле, ачкыч табылганда гана анын жолу ачыла баштайт, педагогдун таланты да мына ушундайда билинет, байкалат. Аны ?ч?н педогог менен баланын ортосунда эч кандай дубал болбоого тийиш. Кызматташтык педагогиканын негизги аксиомасы ушул эмеспи. Албетте, педагог окуткан баланын ?й-б?л?л?к абалын жакшы билиш керек, ошондой эле э? негизгиси ?з?н?н билим де?гээли, кругозору абдан кенен болушу керек. Антпесе? азыркы заманда окуучулар да, алардын ата-энелери да сени педагог катары сыйлабай коюшат. Кыскасы, мугалим окучууга канчалык жогорку талап койгон болсо, ошол де?гээлде ?з? да тынымсыз ?йр?н??г?, окууга, чеберчилигин ?рк?нд?т??г? мажбур болот. Балдардын билимин ?ст?р??д? э? негизги нерсе – аларга тынымсыз билим бер?? процесси, ошого алардын табиятын, кулк-м?н?з?н, ички жана сырткы ч?йр?с?н к?н?кт?р?? болот. Ар к?н? алдыга жылуу, кайсы бир жа?ы нерсени системд?? т?рд? ?йр?н??, ?тк?нд?г? ?йр?нг?нд? кайталап элесинде бекемд??, цементоо, аны керек болгон учурда пайдаланууну бил?? – билимд??л?кк? алып баруучу жалгыз жол ушул. Лицейде конкуренция, бири-бири менен тиреш?? духу ?т? к?чт?? болгондуктан, мугалимдин иши башка мектептерге салыштырганда о?оюраак к?р?н?т. Биердеги балдарга бир жолу айтса? эле болду, ал турсун берген тема? боюнча ?з?л?р? т?н? менен иштеп чыгып, сен билбеген нерселерди чукуп таап келишет.
А бирок кандай болгондо да, педагог балдардын ата-энелери менен да тыгыз байлангышта иштеш керек. Ошондо натыйжа жакшы болот, эки тарап те? катуу аракет жасаган болсо.
– Педагогика жаатында, – дейт Саадат Саттарова, – ?з?мд?н ке?ешчим катары ошол Кызыл-Кыядагы интернатта бирге иштеген педагог, Кыргызстандын элге билим бер??, агартуу системасынын отличниги Альберт Вартанович Сагамоновду тааныймын. Бул армян улутундагы агайым зор инсан, ?з?н?н кесибине чексиз берилген педагог болгон. Ушул адамдын мугалимдик тажрыйбасы, таланты, инсандык образы аркылуу мага Сухомлинскийдин тарбиялоо методу ачылган десем туура болот.
1988-жылы методист-мугалим Саадат Саттарова Б?тк?лчоюздук мугалимдердин съездине делегат болуп, Кызыл-Кыядагы 700 ашуун педагогдордун арасынан шайланат.
Андан со? Ноокат районунун Чечме-Сай айылына ?й-б?л?лук шарттарга байланыштуу (жолдошу Абдрахман Матмуратов ушул айылдан болот) к?ч?п келет. Кызыл-Кыя шаарына салыштырганда бул тоонун этегинде жайгашкан айыл асман менен жердей айырмаланып турган болушу керек шаарда ?с?п тарбияланган Саадат эже ?ч?н. А бирок чыныгы профессионал жана адис бардык жерде профессионал бойдон калат эмеспи, ошондуктан Чечме-Сайда да жылдыздуу айымдын жылдызы ?чп?д?, ал тургай «коюланган т?нд?», шаарга салыштырмалуу кара?гы, т?нт ч?йр?д? анын адистик таланты ого бетер жалтылдай баштайт. Кайнар-Булак орто мектебиндеги анын жасалгаланган окуу кабинети бир жыл ?тп?й район бонча мыкты болуп бааланып, баардыгына таанылды, ал эми 1993-жылы жогоруда айтып кеткенибиздей Саадат Сатарова Кыргызстандын агартуу тармагынында «Жылдын мыкты окутуучусу» деген да?азалуу республикалык наамга ээ болуп, б?тк?л ?лк?б?зг? таанылат.
Ушундан кийин Саадат эже Ноокат билимканасына чакырылган.
Ал лицейге келери менен англис тилинин окутуусу кескин т?рд? о?олгон болот. Сегиз айдан кийин (!) лицеисттердин 70% – 8-класстан тартып 11-класска чейин – англис тилинде эркин с?йл?п калышат. Кээ бири балдар, кыздар англис тилин орус тилинен да жакшы билишип, бул тилде ыр-а?геме жаза баштаганы та? калтырбай кое албайт.
Ноокат районун олимпиадасына лицейден 37 бала катышууга укук алып, алардын ичинен 30 (!) байгел?? оорундарды ээлеп кайтышты. Алардын арасынан англис тилинен же?гендер да болгон. Андан со? Ош областтык олимпиадасында билимкананын 17 баласы 1,2,3, 4-орундарды ээлеп, башка Кыргызстандагы ушул э? ири областынын мектептердин окуучуларын пъедесталдын, байге тапшыруучу жайдын жанына жолоткузбай кайтышат. Ошентип республикалык олимпиадага Ноокат билимканасынан 7 лицеист катышкан болот. Ошолордун ичинен эк?? байгел?? орундарды ээлешти. Ал эми Ош областында ал убакта республикабыздын калкынын жарымы жашап атканын жана Кыргызстан боюнча 2 ми?ден ашуун орто мектептердин бар болгонун эске алсак – жалпы окуучулардын саны 1,5 миллиондон ашып, мына ошондо Ноокат билимканасынын бул ийгиликтерин туура баамдаган болобуз – бул чын эле та?галарлуу кыргыз элинин айылдык мектеби экен деп тааныйбыз! Анын негизд??ч??л?р?н?н башынан эле т?пк? максаты – Кыргызстандын алыскы тоолуу аймактарында д?йн?лук де?гээлдеги стандарттарга жакын кыргыз мектебин жаратуу, ошол максат ?ч?н катуу аракеттенгенин баалап, Ноокат билимканасы мына ошондой мектептердин алгачкылары болгонун тастыктаган болобуз.
Лицейде 13 окуутуучу иштейт. Алардын баары тажрыйбалуу адистер, балдарды тарбиялоого, билим бер??г? жан-дили менен берилген адамдар.
Мамарасулов Мукушалы, математик, Ош мамлекеттик педагогикалык институтту Маккамбай Мамаюсупов менен 1978-жылы бирге б?т?рг?н. Мукушалынын атасы да Кыргызстандын агартуу системасында эмгеги си?ген жогорку педагогикалык наамга жеткен мыкты математик болгон. Лицейге Мукушалы Кайнар-Булак орто мектебинен чакырылат. Ал мектепте Мукушалы математикалык адистештирилген класста тере?детилген программанын негизинде иштеп бир топ такшалып калганда Маккамбайдын суроосу боюнча лицейге которулат. Мукушалы Саадат эженин лицейдеги о? колу болгон, ансыз директор бир кадам да жасай албаганын ачык эле айтат. Себеби Мукушалы Мамарасулов мыкты адис гана эмес, жакшы адам, анын м?н?з?нд?, ата-бабаларынан калган таалим-тарбиясында, генинде, каныныда к?пт?г?н сонун улуттук касиеттери чогултулган. Абдан ж?н?к?й, адамгерчиликтуу, ар-бир аткарган жумушуна ?т? жоопкерчиликт?? мамиле кылган педагог, адис. Билимкана материалдык жана уюштуруулук жагынан толукталып бутуна туруп жаткан кезде, негизги педагогикалык жумуштардан тышкары ар-т?рд ?? чарбалык, курулуштук майда-ч?йд? иштер кыстаганда, мындай адамдардын коллективде бар болгону ?зг?ч? маанилуу эмеспи.
Лицей математика, физика багытында тере?детилген программа менен иштейт. Жа?ы окуучуларды кабыл алгандан мурда атайын уюштурулган экзамен, сыноолор ?т?ш?т. Бир оорунга 20—30 балдар талашып, мындай жогорку конкурстун натыйжасында райондун э? мыкты окуган балдар-кыздары гана лицейге ?т?ш?т. Бул класстардын негизги максаты – райондук, областтык, республикалык «к?ч сыноолорго», олимпиадаларга, эффективд?? даярдануу, аерде с?сс?з т?рд? же???ч?л?рд?н болууга аракеттен??, предметтерден тере? билим алууга умтулуу.
«?з?мд?н мектебимде жала? „бешке“ окуганмын, – дейт лицейдин подкурсунун окуучусу Гулнара Кабылова. – А биерге келип билимимдин чабалдыгын т?ш?нд?м, компьютерде алгач жолу ушуерде иштеп, англис тилин чындап окуп…»
Ооба, ж?н?к?й мектептин отличниктери, мыктыгерлери, лицейге келери менен арттагыларга кошулуп калышат, ара? ?ч деген баага окушуп. Кийин гана, эгерде баланын аракети к?чт?? болсо, алдыга акырын жылат.
Информатика сабагынан Кошмурзаев Исмаил башкарат. ОМПИ-ни 1989-жылы бут?рг?н. Студенттик кезинде Б?тк?лсоюздук математикадан олимпиадага катышып жен??ч?л?рд?н болгон. Райондук Финасылар б?л?м?нд? компьютерлерди тейлеп иштеген. Бул адисти да Маккамбай Мамаюсупов издеп, таап лицейге алып келген, Чечме-Сай айылынан турак-жай менен камсыз кылып, анткени Исмаил бул жерлик эмес ко?шу номер 44 конезаводтун аймагынан болот. Мугалимдер аны «биздин волонтер» деп тамашалап коюшат. Информатика жана математика сабагын ?ст?рт?н караганда кургак, кызыксыз окуганы менен, анын ар-бир с?з? математикага шыгы бар балдар ?ч?н алтындай кымбат. Себеби, бул момун, к?п с?йл?б?г?н, шашпай баскан арыкчырай меланхолик жигит тубаса математик болуп жаралган десек жа?ылышпайбыз. Анын м?н?з?, баскан-ж?рг?н? да муну далилдегендей – каерде болбосун чексиз математика, информатика д?йнос?н? ою менен ч?м?л?п, ошоерде жашап жатканы анык.
Физика сабагынан Жунусов Тургунбай алып барат. Бул жаш жигит дагы ОМПИ-ни 1991-жылы кызыл диплом менен аяктаган, ?з? Чечме- Сайда ачылган физика-математикалык спецкласстын алгачкы б?т?р??ч?л?р?н?н. Олимпиадалык класс менен ишт??г? абдан к?п к???л бурат.
Физика предметинен республикалык спецмектептердин арасында олимпиаданын же???ч?л?р? тууралуу ?з?нч? с?з кылуу керек. Ноокат билимкананын 11-класстагы окуучулар: Эмил Боркошев 2-орунду (область боюнча биринчини), Данияр Абдибаитов 3-орунду (областта экинчини) ээлешкен. Ал эми Акыл Жээнбеков лицейде жала? бешке окугандыктан бир класстан аттап, 15 жашында окууну алтын медаль менен б?т?рг?н. Физикадан жана географиядан республикалык мелдеште 3-орунга татыктуу болгон, ?тк?н жылы математика предметинен областта биринчиликке жеткен.
Тарых жана философия сабактарын Абдираим Мамытов жетектейт. Кыргызстандагы белгил?? журналист, бир нече жылдары райондук гезитте, областтык телерадиокомпаниясында иштеп келген. Со?ку жылдары «Заман-Кыргызстан» кыргыз-т?рк эл-аралык басма органында Ош областы боюнча кабарчы болуп, аты б?тк?л ?лк?б?зг? ке?ири тараган. Тилге, эстетикага, ораторлукка, биздин турмушубуздун новацияларына дилгир, зирек, чыгармачыл типтеги адам, анын сабактары к?пч?л?кт? турмуш сабактарына айланып, ?з?н?н бай фантазиясы, атылган энергиясы, жогорку интеллекти аркылуу балдардын назарын бурат.
Химия жана биология предметтери боюнча лицейдеги сабактарды Ташпу Каразакова жетектейт. Бул эже да ?з?нч? кайталангыс инсан, ырды да, жумушту да, тамашаны да ар-т?рд?? таланттарга ээ болгон мыкты билген ?т? тажрыйбалуу педагог, уюштургуч иштери боюнча да лицейдин директорунун орунбасары.
Айтмакчы, Ноокат билимкананын окуу процессиинин дагы бир ?зг?ч?л?г? – сабактардын, предметтердин бири-бирине тыгыз байланышкандыгында. Гумманитардык предметтерге, сабак учурунда, так илимдердин маанил?? темалары, заманбап идеялары (математиканын, физиканын, информатиканын) ке?ири аралашат, ошондой эле математика менен физика, информатика гумманитардык сабактарга да катышкандай болуп, тил чеберчилигине, речтин тактыгына, ойлордун тартибине, логикалуулугун ?рч?т??г? к?м?кт?ш болот.
Т?ш?н?кт?? болуу ?ч?н бир эле мисалды келтирейин. 11-класстын окуучусу Талант англис тилинде «My future home» (Менин келечектеги ?й?м) деген темага даярданып жатып, компьютерде ошол келечектеги ажайып ?й-жайын бир нече б?лм?л?р?, короосу, багы, гаражы, бассейни менен чийип баарын эсептеп, с?р?тк? т?ш?р?п, бул объектилердин майда-ч?йд? нерселери чейин чет тилинде абдан кооз а?геме-д?к?н, келечектин планын т?з?п берген болот. Ушинтип, англис тили сабагында информатика, эстетика, архитектуранын, дизайндын, фантастиканын элементтери пайдаланат.
Бардык предметтерди окутууда психологиялык даярданууга ?зг?ч? к???л бурулат. Экзаменге киргендин алдында эмне кылуу керек, жоопту айтып бер?? эрежелери, эгерде контролдуу сабакты жасай албаса? эмне кылыш керек, эгерде кокус кулаган болсо? экзаменден, кандай бул кризистен чыгуу болот жана башкалар.
Бардык сабактардан экологиялык, жаратылышты коргоо проблемалар ке?ири чагылдырылат. Маселен, Тосойдо болгон трагедия ар-т?рд? аспектинде лицеисттер аркылуу «изилденип»: «Эмнеге к?чк?л?р пайда болот?», «Кандай физикалык процессер мындай апаатка к?н?л???», «Бул трагедияда адамзаттын кандай к?н?с? бар?», «Аны болтурбоого болот беле?» – ушул сыяктуу суроолор жана ага табылган жооптор аркылуу экологиялык трагедия абдан тере?, ийне-жибине чейин изилденет.
Кыргызстандагы болуп жаткан бардык чо? окуялар, программалар, долбоорлоор англис, кыргыз, орус тилинде талкууланат. Балдар менен эркин с?йл?ш?п калганы?да, ар-кимдин ?з?нч? темасы, ж?р?г?н ?й?тк?н мотиви, глобалдуу маселеси бар экенин байкоого болот. Маселен, Акыл Кыргызстандын б?г??к? к?нд?г? э? бир орчундуу болгон маселеси катары Бишкек менен Оштун ортосунда темир жолунун курулушун эсептесе, бул проект боюнча атайын рефератты жазып б?т?рг?н, кадимки экономикалык-социалдык далилдерди, эсептерди келтирип, даги бир лицейист, Кыял, элеттик аялдардын турмушун кантип же?илдетсе болот деген ойго азыртадан эле тере? ч?м?л?п, конкрет?? кадамдарды, иш-планын т?з?п берген болсо, дагы бир?? туулган айылын, Чечме-Сайдын келечегин ойлоп, Карагой жайыттарын, токойлорунун к?рк?н, сулуулугун сактоо ж?н?нд? долбоорлордун ?ст?нд? иштеп жатат.
Биздин к?з алдыбызда ушинтип келечектин мууну калыптанууда десе болот. Эч кандай оор маселеден жалтанбаган, эч нерседен коркпогон, со?ку мезгилде калыптанып калган улутубуздун ?кс?к комлекстеринен – биз кичи элбиз, алыбыз чектел??, кыргыз тил жана ?лк? чабал, акырын жург?н болсок эле жакшы, арабызда то? мээ, акмактар к?п, ошондуктан мурдагыдай эле жашаганыбыз о?, эч нерсеге умтулбай жана башка ушул сыяктуу арам ойлордон таптакыр бош, эркин ойдуу ж?г?рт??н? билген 21-кылымдын накта балдар-кыздары десе болот.
Бул балдар б?г?н эле д?йн?-ж?з?нд?г? э? мыкты мектеп, лицейлердин окуучулары менен атандаша алышар, эрте? алар ?ч?н б?тк?л д?йн? ?з?н?н мекениндей болуп, каерде болушпасын, баардыгын же?ишип биздин т?ш?б?зг? кирбеген, к?з?б?з к?рб?г?н, кулагыбыз укпаган йигиликтерге жетерине, кыргыз элинин да?кын, сыймыгын, туусун ааламдык масштабка к?т?р? алаарына биз тере? ишенебиз.
Балдар жана Паскы аралындагы балбалдар
Балдар жана б?б?кт?р
арабызда быдылдап чуркап ж?рг?н тынымсыз
энергия жана жашоо менен толгон,
абдан тез кыймылдуу жана активд??,
бир жерде олтура албайт,
баарын сорттоп, чачып жана талкалап,
бардык к?йг?йл?рд? дароо чечип,
ооруган башты сакайтып,
аткарылбаган тилекти ошол замат аткарып,
бул балдар эмес эле шумдуктар!
Алардын ички д?йн?с? жана фантазиясы
канчалык жандуу жана укмуш болгонун элестети?из,
алардын кыймыл аракеттин к?р?п.
Бул кичинекей жандыктар
чарчоо дегенди таптакыр билишпейт,
же кыймылсыз бир жерде
бир секунд да отурушпайт,
алар албетте
башка д?йн?н?н тургундары,
же алыскы келечектен бизге адашып келгендер,
