Я хотел бы обратить на такую особенность этой книги, которая в целом посвящена звездам на Земле и на Небе. Такое ошущение, что автор пригласил нас сесть за невероятно щедро накрытый дасторкон, который ощеломляет предлагаемыми явствами. Чего только тут нет!? Особенно поражает финальная часть повествования, в которой идет обращение к космосу. Небо и Вселенная являются неотъемлемой частью нашего бытия, вдохновляющие и озарящие нас своей звездной красотой, своими безграничными секретами и огромными энергиями, и возможностями. В целом, я потрясен данной книгой, как если и в самом деле вслед за автором совершил путешствие в далекое будущее Кыргызстана и нашей планеты, и космоса. И спасибо особое писателю, что открыл для меня Сагитариуса.
Женаалы Камбаралиев,
журналист, директор телекомпании «Азия-ТВ»
Улуу ийгиликтер али алдыда
Убагында Кыргызстандагы алыскы тоолуу аймактарда талантуу кыргыз балдарлары ?ч?н 40 заманбап билимканаларды уюштуруу – бул чын эле улуу демилге болгон. Бул максат толук бойдон ишке ашырылбаган болсо да, ?лк?б?зд? бирин-серин «Ноокат билимканасындай» мектеп-лицелердин пайда болушу жана алардын алгылыктуу иш алып барганы, к?пт?г?н ийгиликтерге жете алганы мактоого арзыйт. Ар бир инсан, чыныгы адис же залкар жаран орустар айткандай штучный товар эмеспи, ошондуктан «Ноокат билимканасынан» 30 жылдан бери чыгып жаткан атуулдарбыбыз акыры Кыргызстанды к?пт?г?н албан ийгиликтерге алып келишет деген ?м?тт?б?з.
Назаркул Жоошбаев, журналист.
Китептин алгачкы басылып чыгышынын биринчи бети. 1995-жыл.
Ноокат Билимканасы: Келечекке саякат
Алыскы тоолуу мектептерди д?йн?л?к стандарттагы
окутуунун де?гээлине жеткир??
Урматтуу окурман! Мындай бийик талапты коюуга биздин бугунку турмушубузда негиз барбы же жокпу? Ошого жараша акылыбыз, т?ш?н?г?б?з жана м?мк?нч?л?г?б?з жетишерликпи же бул ж?н эле курулай кыял, к?к мелжиген ?пк?су жок фантазиябы? Алыскы элеттик жергебиздин балдары ?з айыл-кыштактарында жашап, ошол эле т?рт тарабы тоого курчалган жерден окуп д?йн?л?к стандарттагы к?рс?тк?чт?рг? жакындаган орто билимге ээ болуша алабы? Тайсалдабай айтканда, д?йн?л?к сапаттуу билимге чабан, дыйкандардын мыкты балдар-кыздары жетише алабы? Же мындай престиждуу окутууга Оксфорд, Париждерге ж?н?т?л?п жаткан жала? гана улуу жазучуулардын, президенттердин, банк м?д?рл?р?н?н, бакыйган акимдердин балдары татыктуубу? Ал эми токсон тогуз пайыз башкалары, асыресе т?рт тарабы тоо менен курчалган айылда ?суп жаткан жаштарыбыз, ата-энелеринин жардылыгынан, тубаса таланттарына карабай, мындай окутуудан обочо калышабы? Ошол таланттарын бапестеп ?рч?тп?й т?б?л?к кой-малдын артынан ж?р?п ?м?р с?р?ш?б??
Жок, урматтуу окурман, окугусу келген адам каерде болбосун, э? сонун, сапаттуу билимге ээ боло алат экен, биз деле ?з?б?з мындай мектептерди айыл-кыштактарыбызда ?з к?ч?б?з менен ачууга, ишин жандандырууга кудуретибиз жетишерлик экен, ал турсун мындай мектептерди элет жерде ачуу – биздин турмушубуздун э? бир зарыл, к?йг?йл?? иши, учурдун негизги талабы экен.
Себеби, бул «номер бир» проблемабызды чечмейинче, бул багытта зор иштерди аткармайын, биздин коом эрте?ки рухий жана материалдык жетишкендиктерден куру калганы бышык. Ошондой эле жер-жерлерге б?л?н??д?н, трайбализмден, айыл менен шаардын ортосунда к?ч?п бараткан ажырымдан, карама-каршылыктардан кутула албайбыз.
Мына ушундай бийик жана адал максатты Кыргызстанда уюшулган «Эркин Жаш Ишкер Адамдардын Достугу» аттуу соопчулук фонд (ЭЖИАД) ?з?н?н негизги багыты деп билет. Бул фонд башынан эле ?лк?б?зд?г? бизнесмендерди, илимпоздорду, жетекчилерди, кыскасы, б?г?нк? эл агартуунун оор абалын т?ш?нг?н педагогторду, кайдигер эмес инсандарды, «натыйжасы ондогон жылдардан кийин билин??ч?» агартуу системасынын реформасына жогорку баа берген, ага инвестициялардын зарылдыгын баамдаган атуулдарыбызды бириктирет.
ЭЖИАДтын уюштуруучулары болуп Кыргызстандын улуттук Академиясынын Математика институтунун илимий кызматкерлери, физика-математикалык илимдердин доктору, профессор, Академиянын м?ч?-корреспонденти Азрет-Алий Боташев, Математика институтунун ага-илимий кызматкери, физика-математикалык илимдердин кандидаты Омурзак Мамаюсупов жана физика институтунун ага-илимий кызматкери, техника илимдердин кандидаты Абдисалам Чылымов катышышкан. Булардан тышкары учредительдердин арасында «Асаба» партиянын активдуу м?ч?с? жана жетекчилеринин бири Майрамбек Чекиров, борборубуздагы «Хен-Фен» банкынын кызматкери Каныбек Абдыкадыров, «Чыгыш» аттуу кичи ишкананын жетекчиси Асылбек Чолпонбаев жана Амирбек Усмановдор бар.
?зунун техникалык, илимий, материалдык жардамы, координациялоосу астында ЭЖИАД буткул ?лк?б?з боюнча алыскы тоолуу айыл-кыштактарында талантуу балдар ?ч?н физика жана математика багытында 40 лицей-мектептерди ачууну долбоорлоп жатат. Б?г??к? кунд? ?лк?б?зд? ондогон мындай лицей-мектептер негизделип жатат десек жа?ылышпаган болобуз.
Биринчи натыйжалар эле э? жакшы, ал турсун та? каларлуу дегенге арзыйт. Бул лицейлердин жанданышы менен коомчулугубузда таптакыр жа?ыча, мурда болбогон психологиялык ситуация пайда болууда. Элеттик жергебиз ушунчалык келечектеги потенциалдуу ломоносов, пушкин, ахунбаев, табышалиев, юдахин, айтматовдорго бай экенине, лицейдин алгачкы т?ш?м?н?н, жетишкендиктеринен байкап, к?з?б?з ачылып жатпайбы! Аларды бириктирип, интенсивд?? окутууга ылайыктуу шарт т?з?п берсе? эле болду, бири бири менен эрегишип, абдан тез ?с?п, жетилип чыгышат экен.
Ноокат районундагы Кара-Таш айылындагы «Ноокат билимканасы» аттуу мектеп-лицей ушул типтеги мектептердин э? алгачкысы. 1993-жылы биринчи б?т?р??ч?л?рд? чыгарышкан. 18 улан жана кыз. Алардын баары, бири калбай, ?з к?ч? менен ?лк?б?зд?н жогорку окуу жайларына ?т?ш?п, б?т?шк?н. Айрымдары бир эле кезде 2—3 институт, университеттерге ?т?ш?п, э? ылайыктуусун тандап тере? билим алышууда. Райондук, областтык, республикалык предметтик олимпиадаларга катышканда да дайыма же???ч?л?рден болушат. Математикадан болобу, физикаданбы, географияданбы, англис тилиненби – айтор, бардык предметтерден к?чт?? болуп чыгышат. ?тк?н экинчи выпуск бут баары жылдагы б?т?р??ч?л?р да республикабыздын жогорку окуу жайларында окуп жатышат.
Англис тилинде лицеисттердин басымдуу к?пч?л?г? – 8-класстан тартып 11 класска чейин – кадимкидей эркин с?йл?ш? алышат, айрым окуучулар бул тилде ыр, а?геме жазууга да аракеттенишет. Ал эми ?з эне тилинде билимкананын бардык балдар-кыздары ыр жазышат. Жазгандарын бири бирине окуп, окуткан эжеке-агайларына, экологияга, д?йн?г?, илимге, ата-энеге арналган берметтей таза, тунук ойлорун, аруу сезимдерин эмитен эле кадимки профессионал акындарыбыздан калышпай чагылдырып бере алышат.
Лицейдин директору Саадат Сатарованын айтканына караганда билимкананын негизги максаты, элине, мекенине мыкты кызмат кыла алган инсандарды жаратуу, азыркы замандын оор, татаал проблемаларын т?ш?нг?н, аларды чеч??г? ж?нд?мд??, ?м?р бою далалаттанган, билимд?? атуулдарды тарбиялоо. Бул бийик максатарды к?зд?п лицейде тере?детилген программа боюнча математика, физика, англис тили сабактары ?тк?р?л?т.
1995—жыл. Бишкек. Ноокат Билимкананы колдоочулары: (солдон о?го) китептин автору Замирбек ?с?ров, журналист Назаркул Жоошбаев, ишкер Абдисалим Чылымов, агартуучу Омурзак Мамаюсупов, IT-менеджер Нурбек Имакеев, агартуучу Саадат Сатарова.
Биринчи этап
Ноокат билимканасы кантип пайда болду? Мындан 20 жыл мурда, 1975-жылдары, Кыргызстан илимдер Академиясынын м?ч?- корреспонденти, математика илимдердин доктору Азрет-Алий Боташев Кыргызстандын университет, институттарын жаныдан б?т?рг?н 20 эн мыкты б?т?р??ч?л?рд? (математика жана физика адистиги боюнча) Новосибирск шаарындагы атагы алыс кеткен университетке жана башка СССРдин илим борборлоруна стажировкага, аспирантурага академик М. И. Иманалиевдин колдоосу менен ж?н?тк?н.
Бул б?т?р??ч?л?рд?н басымдуу к?пч?л?г? Кыргызстандын алыскы айыл-кыштактарынан болушкан. Алардын арасында Ноокат районундагы Чечме-Сай айлында туулуп-?ск?н ?м?рзак Мамаюсупов да бар эле. Баса, анын атасы да, Шеран-ака, адистиги боюнча математик, к?п жылдар бою мектепте иштеп, бир катар сонун адисттерди тарбиялап берген. Азыр бул киши пенсияда, айылдын эн-бир урматтуу, кадыр-барктуу аксакалдарынын бири.
«Силердин э? биринчи максаты?ар – деп Азрет-Алий Боташев ?з?н?н окуучуларын, шакирттерин алыскы сапарга узатып катуу эскерткени алиг?нч? ?м?рзактын эсинде, – ошол илимий борборлордун астындагы талантуу балдар ?ч?н уюштурулган физика-математикалык мектептин окутуу системасын бардык жагынан тере? изилдеп келгиле. Мына ушул нерсеге биринчи кезекте к???л бургула. Кийин аспирантуураны б?т?р?п, ?з жерлери?ерге кандидат, доктор болуп кайтканы?арда, дал ошол Новосибирсктеги калыптанган, б?тк?л д?йн?г? д??г?р?г?н таланттуу ?сп?р?мд?рд? даярдоо системасын ушуерде, ?з???рд?н мекени?ерде, Кыргызстанда ке?ири т?з?п бер??г? жарай турган болгула» – деген илимпоз-аксакал.
Азыр ошол жаштардын б?т бары физика-математика илимдердин кандидаттары болуп, кээ бирилер докторлукка да жетишип республикабыздын институт, университеттеринде ийгиликт?? иштен жатышат.
Алардын арасынан ?м?рзак Мамаюсупов алгачкылардан болуп Новосибирскте тере? изилдеп, ?йр?нг?н?н ?з жергесинде ишке ашыра баштады. Айтмакчы, бул багытта Новосибирскке баргандан мурда да ?мурзактын айрым тажрыйбалары болгон эле. 1974-жылы ал ?з?н?н бир тууган иниси Маккамбай эк??л?п (Маккамбай дагы физика- математика илимдердин кандидаты, азыркы убакта Ош мамлекеттик университетинде ага окутуучу болуп иштейт) математика жана физика боюнча адистештирилген кружокту уюштурушат. Ошол кружок кийинчерээк адистештирилген класска айланып, жетекчилигине мектепте иштеген математик Каныбек Матисаев дайындалган.
Демек, студенттик жылдардан тартып бул эки бир туугандын максаты бир болгон айылдык таланттуу балдар-кыздар ?ч?н тере? билим бер?? системасын куруп беруу, алардын бактына д?йн?л?к стандарттагы мектептерди ошол эле айыл жерде уюштуруу болгон. Ушул эки зирек, арканды ?з?н таштаганды билген жигиттерибиздин мээнети, тынбай изден??с? аркылуу Кыргызстандын алыскы тоолуу айылдарынын биринде таланттуу балдарды, жана ошондой эле таланттуу, адис мектептерде иштей ала турган мугалимдерди, тандал-иргеп, тарбиялап алуу системасы акырындык менен курула баштады десек болот.
Чындыгында максат абдан оор, т?йш?кт?? эле, аны иш жузуне ашыруу ?ч?н к?п к?ч, энергия сарпталышы керек болучу. А бирок мындай энергия бул бир туугандарда жана Чечме-Сай айылынын тургундарында бар болгон экен.
Баса, бул системаны курушабыз деп, буларга чейин бир нече кыйын педагогдорубуз бар болгон, б?т ?м?р?н ошого арнап, ?з ?й-б?л?с?н?, балдарына колу жетпей д?йн?д?н кайгылуу ?т?шк?нд?р да жок эмес. Алардын арасында Сокулук районунда иштеген педагог Жунусов Турсунду (?з? Совет районунан болгон) жана Ала-Букада ?м?р бою кызмат ?т?г?н (?з? Сузакта туулган) Пазылбек Жуманазаровду ?зг?ч? айтып кет??г? туура келет. Эк?? те? республикабыздын мыкты педогогдорунан болушуп, элет жерде физмат мектепти уюштурабыз деп, бул оор ишке чексиз берилгендигинен эрте кетишпедиби – бири рак оорусунан запкы жеп, бири трибунада депутаттардын алдында доклад окуп жатканда, кыргыз мектебинини учурдагы оор абалы туралуу, ж?р?г? жарылып. Бул эки агайды те? ?м?рзак жакшы билген, аларды ?з?н?н насаатчысы катары баалайт жана алардын ишин улантууну ?з?н?н ?м?рл?к парзындай к?р?т. Ошол эле убакта ?м?рзак ал агайлардын кетирген кемчиликтерин ?з?н?н иш тажрыйбасында кетирб??г? аракеттенет. Мыкты мугалимге мыкты шарт т?з?п бериш керек, ишке да, ?й-б?л?с?н? да к???л бурууга, бардык жактан бактылуу болууга булар татыктуу болбогондо ким дагы болмок? Чынын айтканда ЭЖИАДтын куруп жаткан системасы бул элеттик талантарыбызга к???л буруу, аларды бактылуу кылууга аракет, системд?? мамиле десек, жа?ылышпайбыз.
Бул эки агайды тен ?м?рзак жакшы билген, аларды ?з?н?н насаатчысы катары баалайт жана алардын ишин улантууну ?зунун ?мурлук парзындай к?рет окшойт. Ошол эле убакта ?м?рзак ал агайлардын кетирген кемчиликтерин ?з?н?н иш тажрыйбасында кетирб??г? аракеттенет. Мыкты мугалимге, мыкты шарт т?з?п бериш керек, ишке да, ?й-б?л?с?н? да к?н?л бурууга, бардык жактан бактылуу болууга булар татыктуу болбогондо ким дагы болмок. Чынын айтканда ЭЖИАДтын куруп жаткан системасы бул элеттик талантарыбызга к???л буруу, аларды бактылуу кылууга аракет десек, жа?ылышпайбыз.
Мындай аракетке элеттик балдар да, аларды тарбиялап ?ст?р?п жаткан мугалимдер да ?зг?ч? муктаж экенин биздин тоолуу ?лк?б?зд? жашагандарыбыздын арасында кабарсыз адам болбогон чыгар – баардыгы эле билген элет жеринини турмушу абыдан оор деп, а бирок куру с?зд?н конкретт?? ишке, ошол элеттик адамга, мектепке жардам берели дегендерин арасынан биринчи иретте ЭЖИАДтын демилгесин, анын ишинин найтыжасын тарых ?з? к?рс?т?т деп мен ишенемин.
?м?рзак Мамаюсупов:
– Кыргыз элинин 80 пайызы айыл жерде жашайт. Ошондо да алардын арасынан басымдуу к?пч?л?г? алыскы тоолуу аймактарды мекендешет. Демек, ошол элет жерге, алыскы тоолуу аймактарга негизги басым жасабасак, кыргыз элибиздин улут катары калыптаныша да, маданиятыбыздын ?н?г??с? да абдан оор, онтойсуз абалда калышы айдан ачык. Мунусуз эч кандай реформалар биздин жерибизде ишке ашпайт. Эртенки к?н?б?з, келечегибиз алыскы тоолуу аймактарда т?пт?л?п жатат. Ошол айыл-кыштактарда тарбияланып ?ск?н балдарыбыз эрте? кандай болушса, кайсы жакка бурулушса биздин турмушубуз да ошондой болот, ошояка бурулат. Демек, периферияга, провинцияга к???л?б?зд? ?зг?ч? б?лм?й?н, эмгегибиздин негизги векторун ошол жактагы проблемаларды чеч??г? багыттамайын, жалпы абалыбыздын онолушу да к?м?н. Муну биринчи кезекте эске тутуп ж?р?ш?б?з абзел. Биздин ?лк?б?зд?н спецификасы да, ?зг?ч? кыйынчылыктары да ушунда. Кыргыз элинин маданияты да, агартуу системасы да г?лд?г?н болсо ошол элет жерден г?лд?й баштайт. Башкача болуу м?мк?н эмес.
Баса, Каныбек Матисаевди адистештирилген класстын окутуучусунун де?гээлине жеткир?? ?ч?н ?м?рзак аны менен биргелешип бир катар жылдары иштеген, нечен жолу борборго математика институна атайын курстарга чакырып, ал турсун Новосибирскке да стажировкага ж?н?тк?н. Муну айткан себебим, лицейде иштей ала турган мугалимдер да атайын ?з?нч? даярдоо окуудан, переквалификациядан ?т?ш? ыктымал. Ансыз лицей лицей боло албайт. Келечектин мектеби с?сс?з т?рд? окуучуну да, окутуучуну да тынбай окутууга, билим де?гээлинин жогорулатууга мажбур кылат. Бул ?зг?ч? биздин элеттик мугалимдерибиз ?ч?н маанил?? иш. Алар менен тынбай, системд?? т?рде иш алпармайын, шаардын мугалимдеринин де?гээлине эч убакта алардын билгенин к?т?р? албайбыз да. Ал эми лицейде иштейм деген мугалимдер шаардык мугалимдерден да к?чт?? болууга тийиш. Антпесек, лицейдин ачуунун кажети барбы?
Акыры жыйынтыгы жаман болбоду. 1984-жылы адистештирилген класстын алгачкы б?т?р??ч?л?р?н?н басымдуу к?пч?л?г? (80 пайызы) жогорку окуу жайларына ?т?ш?п окуп калышты. Алардын арасында б?г?нк? Ноокат билимканасында иштеген жаш физика предметинин мугалими, 1991-жылы Оштогу пединститутту кызыл диплому менен б?т?рг?н Тургунбай Жунусов да бар болгон. Дал ошол адистештирилген класста иштеп, к?п тажрыйбаны математик Мукушалы Мамарасулов да ала алган, азыркы мезгилде Ноокат билимканасынын негизги адисттеринин бири болуп жетилип
Ушинтип, кадам артынан кадам, кудум ийне менен кудук казгандай алыскы элет жерде так илимдерге шыгы, ж?нд?м? бар балдардын ?з?нч? окуу системасынын пайдубалы негиздене баштаган.
Чечме-Сай айылындагы «Ноокат билимканасы» аттуу лицей тибиндеги ?з?нч? мектеп 1989-жылы ачылды. Бул лицейди ачууда алгачкы дем??рч?л?рд?н жана спонсорлордон айылдын атактуу адамы, б?тк?л ?лк?б?зг? таанымал улакчы Аманбаев Жумабай палван болуп берди. Азыркы мезгилде бул киши Чечме-Сай колхозунун башкармасы болуп, лицейге болгон жардамын улантууда, мыкты окуган балдарга ?з?н?н атындагы стипендияны ыйгарып, картошка менен лицейдин ашканасын камсыз кылып, к?м?кч? чарбаны ?н?кт?р?? максатында 3 гектар суулу жерди б?луп берип, техника тарабынан тейлеп. Бул кишиден тышкары башка спонсорлор да бар болгон, негизи бул идеяны жергиликт?? калк да, райондук элге билим бер??н?н жетекчиси да (Абдрахманов Калмамат), райондук ке?ештин терагасы да (ал кезде бул кызматта Абдураимов Эшболот иштеген) жылуу кабыл алганы иштин ийгиликт?? уланышына жакшы шарт т?з?п берди десе ашыкча болбойт. Кандай нерсени баштаба, бардыгы ушул маселеге такалат эмеспи. Айлана-ч?йр? бардыгын акыры чечет, мыкты идеяны колдосо колдойт, эгерде жалпы коллективдик акыл-эси ошого татыктуу болсо, ал эми т?ш?н?г? тар, карангы ч?йр? э? сонун башталыштын да ?з?р?н к?р? албайт, э? мыкты баласынын кендирин кесип, шагын сындырат эмеспи.
18 чымыны бар баланы район боюнча катуу сынактан ?тк?р?п, тандап лицейдин алгачкы сегизинчи классы т?з?лг?н эле ошондо. Бул балдар ?ч?н Чечме-Сай айылындагы Кара-Таш орто мектептин бир корпусун толук б?л?п беришет. ?ч маал жылуу, сапаттуу тамак менен окуучуларды камсыз кылып, ошол эле корпустун ичиндеги жатаканаларга жайлаштырып, айыл жердеги чарбалык иштерден бул балдарды толук бошотушат.
Ошол окуу жылында эле райондук олимпиадага Ноокат билимканасынын балдары катышып бардык предметтер боюнча биринчи орунду ээлеп келишкен.
Ошол к?нд?н тартып б?г?нг? чейин лицеисттер райондук, областтык жана республикалык олимпиадаларында дайыма жен??ч?л?рд?н болуп жатышат. Жыл сайын 18 бала катуу сыноо, конкурстан ?т?п Ноокат билимканасына кабыл алынат. Б?г?нк? к?нд? ошентип окуучулардын жалпы саны 82-ге жетти. Алардын жарымы жергиликт?? балдар-кыздар, калганы Ноокат районунун башка айылдарынан терилип келишкен. Акыркы жылдары башка райондордон да, ал турсун Кызыл-Кыя, Ош, Бишкек шаарлардан да келип бул лицейде тере? билим алып жаткандар пайда болууда. Алардын арасында мурда орус мектептеринде окуган балдар-кыздар да бар. Лицеистердин мындай район, область ал турсун (со?ку мезгилде) республика боюнча «курамалыгы», ар-ар жерлерде ?з?нч? тарбияланып, тили, психологиясы, ???-т?с? менен айырмаланып бирге ынтымак жашаганы да э? мыкты кошумча тарбиялык жагдайды т?з?п жаткандай сыяктанат.
«Лицейдин балдар, ата-энелер арасындагы авторитети ж?н?нде мындай эле бир к?р?н?ш баса белгилеп берет. Билимканага ?т?м деп, бир жылдык подкурска илешип окуган кээ бир балдар, маселен, К?т?рм? айылынын тургуну Каныбек Абаралиев, подкурстун жазында болобу, кышындабы 5—6 чакырым аралыктан сабактарына лицейге басып келип билим алууда. Лицейге ?т?п окугандардын арасында да мындай, «ж?рг?нч?л?р» жок эмес. Алардын биринин да окууга кечигип келген к?нд?р? болбогон, себеби подкурста бир жыл окугандардын арасында да лицейге ?т??ч? конкурс бийик ар-бир ?ч подкурсниктен бир?? гана лицеист боло алат. Ал эми жалпы конкурс болсо со?ку жылдары бир орунга 15—20 талапкерлер туура келип, кээде 30-га чейин к?т?р?л?т. Мына ошондуктан лицейге ?т?? институтка ?т?? менен барабар болуп, элдин жалпы кызыкчылыгын арттырып жатпайбы. Бул жерде балдарды агай-эжекелер мыкты тарбиялап, д?йн?л?к де?гээлде окутуп, кийин институт-университетке ?т? турган мезгилде да балдар менен кошо шаарга барып, аерде жайлаштырып, экзаменге киргизишет. Эгерде кайсы бир проблема пайда болсо, ошол жерде эле чеч??г? аракеттенишет. Жоопкерчилик деген мына ушундай болот окшойт.
Ошол эле убакта республикабыздын бардык орто мектептери оор мугалимдердин кризисине чалдыгып, мектепти биротоло таштагандар к?нд?н к?нг? ?с??д?. Мугалимдердин да, окуучулардын да арасынан – адистигинен айрылып, коммерцияга, алып-сатарлыкка берилишип, базар, рынокторубузда сагыз, тамеки, арак сатып к?н к?рг?нд?р? канча. Балдарыбыз болсо к?ч?д? калып, ар-т?рд?? хулиган, арамза адамдардын тузагына т?ш?п абалыбыз ого бетер татаалданып жатпайбы. Мектепте окуган к?нд?р? да кыргыз мектебинин мугалимдеринин ж?нд??мс?зд?г?н?н, сабакты ?т? супсак, машиналдуу т?рд? ?тк?рг?нд?г?н?н, биздин балдарыбыз билимден таптакыр к???л? калып, к?ч?г? эле карашып калышпадыбы.
Билимкананы материалдык жактан камсыз кылуу ?ч?н лицейдин астында Талант кичи ишкана тибиндеги атайын фонд уюштурулган. Бул коммерциялык структуранын негизги максаты – лицейди байытуу, алардын м?ч?л?р? бизнеске активд?? аралатырып, тапкан акчасынын к?б?н окуучулардын муктаждыктарына жумшашат. Жогоруда айтып кеткенибиздей лицейдин 3 гектар жери бар, аерде ж?г?р? менен картошка ?ст?р?л?т. Лицейдин астында ?з?нч? коммерциялык д?кен да ачылган. Мындан тышкары лицейдин туруктуу спонсорлору да, учур келгенде материалдык жардамын аяшпайт. Маселен, 25 майда, акыркы конгуроо салтанатына катышкан коноктордун арасынан райондук «Сельхозхимиянын» жетекчиси А. Эгембердиев билимкананын жерин ?зд?шт?р?? ?ч?н эки тонна химиялык жер семирткичтерди тартуулап, тийишт?? техниканы да иштее маалында берип турган.
Ошондой эле «Намеда» аттуу биргелешкен мекеме (директору А. Пратов) 300 литр солярканы б?л?п берген. Ошол эле к?н? райондук айыл-чарба башкаруусунан 500 сомго к?ркем китептер белек катары лицейге тартууланган. ?км?т тарабынан да жардам берил??д?. Лицей элге билим бер?? б?л?м?нд? интернат катары катталып, тиешел?? каражатты алып турат.
Кыскасы, бул лицейдин материалдык базасы, анын ичинде мугалимдердин алган айлыгы ?км?т тарабынан да (мугалимдердин орточо айлыгынын де?гээлинде), «Талант» фонду жана спонсорлордун жардамы аркылуу да кошумчаланып негизделинет. Мына ошондуктан лицеисттердин тамагы да сапаттуу, мугалимдердин айлыгы да ж?н?к?й мектептерге салыштырганда эки-?ч эсе жогору, а бирок ошого жараша биердеги окутуучулардын жаны тынбай иштегени да бар. Эртеменен саат сегизден кечке жуук, саат тогузга чейин лицейден чыгышпайт. Негизги иш – балдарды интенсивд?? т?рд? окутуу, аларга тере? билим бер??, сабактан бош мезгилде чарбалык жумуштар, курулуш, уюштуруу иштери к?т?п, – кыскасы, мугалимдердин нагрузкасы арбын.
Балыкчыда дал ушундай уюшулуп жаткан лицейдин астындагы фонд т?з?л?п жатканда, шаардын атактуу, кадыр-барктуу адамдары, бизнесмендер, директорлор жыйналышка чогулуп, бир к?нд? эле рекорддук сумманы (50 ми? сомду) соопчулук фондтун эсебине которуп беришти. Дал ошондой Кочкордо да Турдакун Усубалиевичтин демилгеси аркылуу тез убакта айылдын аткаминерлери жыйналып, бул иштин жергиликт?? элге ?т? керектигин бат эле т?ш?н?ш?п «Калыгул» фондун уюштурушту, ?н?кк?н эл бат эле иштин пайдасын к?р? алат эмеспи, керект?? чыгымдарга моюн сунуп. Бул жагын эске алганда т?шт?г?б?зд?н кадыр-барктуу аксакалдары да, жалпы эл-журту да бир аз каша?дыгын к?рс?тк?н?н ачык эле айтып кетишибиз абзел. Ноокат билимканасы ма?дайында жайгашканына карабай, анын келечек ?ч?н зор маанисин сокур адам да к?р?п турган чакта, ошондо да, Ноокаттан башка аймактарда дале болсо алгылыктуу жылыштырдын байкалбашы албетте ?к?нд?рб?й койбойт. Нарын, Ысык-К?лд?н ?з?л?р? келишип ЭЖИАДтан керект?? маалымат алып жатса, т?шт?кт?н кээ бир райондоруна ?з?н барсан да эч кандай жыйынтыгы чыкпай жатканы, аердеги адамдардын чабандардан тартып акимдерге чейин ?з?н?н жеке кызыкчылыгынан башка эч нерсени ойлогусу келбегени кимдин гана жалынын ?ч?рб?с?н, кимдин гана шагын сындырбасын! Эки-?ч ми? сомду район боюнча лицей учун жыйнай албай, ал эми ошол эле убакта он эсе, ж?з эсе к?п суммаларды ар-т?рд? аш-тойлорго, мааракелерге, юбилейлерге чачып жатканыбыз акылга сыя турган нерсеби?
Ноокаттагы эксперименталдык лицей ?з?н толук актап, бул жакшы ж?р?лг?н?н, кыймылдын келечеги кен экенин лицей менен таанышып кеткендин баары айтышат.
Анын негизинде жана топтолгон бай тажрыйбасында ?лк?б?зд?н жаш илимпоздор менен педагогтордун бул зор кыймылынын 2-этабы иш ж?з?н? ашып жатат.
Экинчи этап
Кыргызстандын тоолу аймактарында 40 мектеп-
лицейлерди уюштуруп бер??.
Кыргыз элине жакын тууган болгон карачай элинин мыкты ?к?л? Улуттук Илимдер Академиясынын м?ч?-корреспонденти Азрет-Алий Боташев чындыгында ?лк?б?зд?н бакыты ?ч?н жаралган экен. Бул акылы терен инсан эми колунан ?с?п жетилген шакирттеринен Ноокат билимканасы тибиндеги Кыргызстандын алыскы тоолуу аймактарында 40 мектеп-лицейлерди уюштуруп бересинер деп талап коюп жатат. Ар-бир райондо жок дегенде бирден лицей с?сс?з болушу керек, антпесек таланттарыбыз ?с?п-?рч?б?й жок боло берет деп.
Кыргызды басмырлаган ?н?к?т
К?пч?л?к ата-эненин
бизде калыптанган адаттагыдай,
?суп жетилип бараткан балага,
анын баскан-турганына
к???л?н чындап б?л??г?,
анын жан д?йн?с?нд?
эмне болуп жатканын,
кандай кыйынчылык, азаптарды
башынан ?тк?р?п жатканын —
мунун баарын ата-энелер этибарга албай,
жашап к?нг?н мындай нерсеге кызыкпай,
баланын иши баланыкы деп,
тарбия иштерин баарын мектепке жумшап коюп,
?з?н ?з?л?р? алдашып.
Ушинтип ата-энелер, улуулар
?з иши менен алпурушуп,
?з проблемаларынан баш к?т?р? албай,
кызмат, карьера, байлык,
тууган менен катышка, аш-тойлорго баш-оту менен берилип,
жашоодогу э? негизги, э? кымбат, э? асыл байлыкты,
т?б?л?кт?н булагын, башатын,
эрте? эле келечекке умтулуучу ракетаны —
