У Цзин, «Чжэн гуань чжэн Яо» («Чжэн гуань доорундагы башкаруунун негиздери»), 2-т?рм?к, «Чжи цзянь (ыу)» б?л?м? («Т?з ?г?ттар (тиркеме)», Тан доору
КОММЕНТАРИЙ
«К?т?лб?г?н окуяларга даярдануу – мамлекетти башкаруунун ?зг?р?лг?с жолу» – бул с?зд?р менен Вэй Чжэн Тан императору Тай-цзунга к?рс?тм? берген. Т?п нускада «даярдык» деген с?зд? «алдын алуу», «кокустук» деген с?зд? «тынчсыздануу», «мамлекетти башкаруу» дегенди «?лк?н?н жакшылыгы ?ч?н кызмат кылуу» маанисинде т?ш?нс? болот. Билдир??н?н жалпы мааниси: к?т?лб?г?н окуяларга алдын ала даярдануу мамлекеттик башкаруунун негизин т?з?т.
Тан доорунун Чжэньгуань доорунун жетинчи жылында (б.з. 633-ж.) Тан императору Тай-цзундун алтынчы уулу Шу-вандын экинчи аялынын атасы Янь Юй ?з?м билемдик менен император сарайынын тыюу салынган б?л?г?н? кирип кетип, ал жерде сарайдын аялдарын кордогон. Сарайдын жазалоо кызматынын башчысы Сюэ Женьфан эмне болуп жатканын билип, андан со? Янь Юну камап, суракка алган. Бул окуя тууралуу кабар Тай-цзунга жеткенде, ал ачууланып, дароо Сюэ Жэньфанды таяктын ж?з соккусу менен жазалап, ээлеп турган ордунан кетир??н? буйруйт.
Бирок Вэй Чжэн мындай чечимди адилетсиздик деп эсептеп, залда отургандар императорго ?з?н?н катасын ачык к?рс?т?п, т?м?нк? с?зд?р менен с?йл?йт: «Шаардын дубалынын жанында т?лк?л?р ж?р?т, ата-бабалардын ыйык жайында чычкандар бар. Алардын баары кичинекей жаныбарлар, бирок бул жаныбарларды алып чыгуу о?ой иш эмес». Байыртан тынчытуу кыйын болуп келген, Хань жана Цзинь династиясынын башталышы менен император сарайында да ооздуктоо м?мк?н болбогон таасирд?? адамдардын жакындары ж?н?нд? эмне айтууга болот… Жэньфан мамлекеттик чиновник болуп туруп, мамлекеттин кызыкчылыгы ?ч?н мыйзамды коргогонго кудурети жетет, андыктан бейк?н?? адамды жазалоо менен падышанын тууганынын т?пк? м?д??с?н кантип токтотот?! Мындай ынтызарлык б?тп?г?н жагымсыз окуялардын башталышы болот, бирок ?к?н??г? кеч болуп калат. Байыркы замандан бери эле падыша гана мындай иштерди кылууга тыюу сала алат деп кабыл алынган. К?т?лб?г?н нерсеге даяр болуу – башкаруунун ?зг?рб?с жолу. Суу ташкыны жок деп эле дамбаларды талкалагандарды кайдан к?рд??? Тан императору Тай-цзун чиновниктин с?з?н? сугарылып, жазаны 20 таякка чейин кыскартууга жана Сюэ Женьфа?ды ?з ордунда калтырууга буйрук берет.
Элге адепт??л?кт?н эрежелерин ?йр?т?? керек, бирок алардын каада-салтын ?зг?рт??н?н кереги жок. Элдер ?ч?н бирдикт?? мыйзам т?з?л?ш? керек, бирок алардын жашоо образын ?зг?рт??н?н кереги жок.
Цитата «ККП Борбордук Комитетинин улуттар боюнча жумушчу заседаниесинде с?йл?г?н с?з?нд?» жана башка бир катар эмгектерде келтирилген.
Т?Ш?НД?РМ?
Кытай к?п улуттуу ?лк? жана кытай маданияты к?пт?г?н элдердин маданиятынын ар т?рд??л?г?н ?з?н? си?ирген. Тарыхый жактан алганда, борбордук бийлик майда элдер жашаган аймактарды улуттук ?зг?ч?л?кт?рд? эске алуу менен, бирдикт?? саясий системанын жана билим бер?? системасынын принцибинин негизинде башкарат. Мындай мамиленин аркасында мамлекеттин бекем биримдиги гана камсыз кылынбастан, улуттук аймактарга ?зд?р?н?н улуттук маданияттарын бардык толуктугу жана боёктору менен к?рс?т??г? м?мк?нч?л?к т?з?л?т.
Жа?ы Кытай т?з?лг?нд?н бери партия жана мамлекет Кытайдын улуттук т?з?л?ш?н?н реалдуулугуна жана элдеринин улуттук ?зг?ч?л?кт?р?н? таянып, майда элдер компакттуу жашаган райондордо автономия саясатын ж?рг?з?п келе жатат; улуттук саясаттын тандап алган курсунун тууралугу иш ж?з?нд? ырасталды. Дал ушул жолдо жалпы адамзаттын г?лд?п-?н?г??с? ?ч?н биргелешкен к?р?шт?н алдында бардык элдерди бириктир??, жалпы те?дикти камсыз кылуу, те? укуктуулуктун, биримдиктин, ?з ара жардамдашуунун жана ынтымактуулуктун негизинде улуттар аралык мамилелерди чы?доо жана ?н?кт?р?? м?мк?н болду. Мына ушул жолдо бардык элдер жалпы ?й-б?л?н?н турмушуна аралашып, анын ар т?рд??л?г? менен биригип турганда «Сен жана мен бирбиз» деген философия ишке ашат.
ОРИГИНАЛ
Элдердин ?зг?ч?л?г? алардын жашаган ч?йр?с?н?н шартына жараша суук же жылуу, кургак же нымдуу, ке? ?р??нд?р же тере? дарыялар болгондугуна жараша аныкталат. Элдер м?н?з? боюнча айырмаланат: катуу, жумшак, же?ил, оор, жай, тез. Элдер беш табитти ар кандай жактырат, ар кандай механизмдерди колдонушат, ар кандай кийимдерди кийишет. Элдерге такыбалыктын бирдей эрежелерин ?йр?т?? керек, бирок алардын адаттарын ?зг?рт??н?н кереги жок. Элдер ?ч?н бирдикт?? мыйзам т?з?л?ш? керек, бирок алардын жашоо образын ?зг?рт??н?н кереги жок. Кытайдын беш тарабындагы майда элдердин арасында мамлекеттик тартипти орнотууда ар бир элдин ?зг?ч?л?г? эске алынышы керек, бул ?зг?ч?л?кт?рд? ?зг?рт??н?н кереги жок.
«Ли цзи» трактаты («Такыбалык ж?н?нд? жазуулар»), «Ван Чжи» б?л?м? («Башкаруу системасы»), Чуньцю («Жаздар жана к?зд?р») мезгили – Цинь жана Хань доорлору
КОММЕНТАРИЙ
«Ли цзи» («Такыбалык ж?н?нд? жазуулар») – конфуцийчиликтин канондук трактаттарынын бири, анда Цинь жана Хань дооруна чейинки мезгилдеги ар кандай ырым-жырымдардын с?р?тт?л?ш? камтылган. «Ван Чжи» («Башкаруу системасы») б?л?м? – Байыркы Кытайдын укуктук системасынын кыйла эрте?ки системалуу экспозициясы.
«Ван Чжи» («Башкаруу системасы») главасынын текстинде «Кытайдын бардык беш тарабындагы майда элдердин арасында мамлекеттик тартипти орнотууда ар бир элдин ?зг?ч?л?кт?р?н эске алуу жана бул м?н?зд?м?л?рд? ?зг?рт??г? болбойт» деген пикир билдирилген. Ошентип, улуттук ?зг?ч?л?кт?рд?н бар экендиги тан алынып, улуттар аралык мамилелерди ж?нг? салуунун т?м?нд?г? негизги принциби коюлат: «Элдерге такыбалыктын бирдикт?? стандарттарын ?йр?т?? керек, бирок алардын адаттарын ?зг?рт??н?н кереги жок. Элдер ?ч?н бирдикт?? мыйзам т?з?л?ш? керек, бирок алардын жашоо образын ?зг?рт??н?н кереги жок». Билдир??д?: ар бир жер-жерлердеги элдерге карата такыбалыктын бирдей эрежелерин сактоо жагынан тарбиялык иштерге к???л буруу зарыл жана алардын т?пк? ?рп-адатын ?зг?рт??н?н кереги жок; б?т?нд?й ?лк? ?ч?н бирдей мыйзамдарды сактоого к???л буруу зарыл жана элдердин к?н?мд?к адаттарын ?зг?рт??н?н кереги жок.
«Элге такыбалыктын эрежелерин ?йр?т?? керек, бирок алардын адаттарын ?зг?рт??н?н кереги жок. Элдер ?ч?н бирдикт?? мыйзам т?з?л?ш? керек, бирок алардын жашоо образын ?зг?рт??н?н кажети жок» деген принцип улуттук саясат ч?йр?с?нд?г? «к?п т?рд??л?кт?г? биримдик» маданий парадигмасынын ишке ашырылышын к?рс?т?п турат.
К?пт?г?н нерселердин баары жаратылыштын биримдигинин аркасында жаралып, жаратылыштын азыктандыруучу ырайымынын аркасында калыптанат.
Цитата Париждеги Климаттык конференциянын ачылыш аземинде «?з ара пайдалуу кызматташтыкты жана климаттын ?зг?р??с?н адилет жана сарамжалдуу башкаруунун механизмин биргелешип куруу» баяндамасында жана бир катар башка эмгектерде берилген.
Т?Ш?НД?РМ?
Салттуу кытай маданиятында орун алган «асман менен адамдын мамилеси боюнча к?з караштар системасы» азыркы коомдун экологиялык к?йг?йл?р?н чеч??д?г? тажрыйба жагынан ?т? чо? мааниге ээ. «Асман менен адамдын биримдиги» жана «бардык нерселердин жанаша жашоосу» ж?н?нд?г? идеялар адамдардан жаратылышты урматтоону, жаратылыштын мыйзамдарын сактоону, жаратылыш менен гармонияны талап кылат.
Бул байыркы с?зд? Кытайдын т?рагасы Си Цзиньпин Климат боюнча Париж конференциясында д?йн?г? Кытайдын «экологиялык саясат баалуулуктар системасын» т?ш?нд?р?? ?ч?н келтирди. Байыртадан бери келе жаткан бул баалуулуктар системасы реалдуу жана эффективд?? «экология тармагындагы аракеттерге» айланган. Кытай кабыл алган жа?ы ?н?г?? идеологиясында «жашыл ?н?г??» ?т? маанил?? орунду ээлейт. Саясаттын жана экономиканын кенири сегментинде адам менен жаратылыштын мамилелеринин гармониясын эсепке алуу менен жа?ылануунун жана ?н?г??н?н жа?ы структурасын т?з??г? багытталган бир катар чаралар ишке ашырылды. К?р?лг?н чаралардын натыйжалары илимий-техникалык инновациялардан жана мамлекеттик системалар жана жашыл курулушту ?н?кт?р??н?н механизмдери жана аз к?м?ртект?? транспортту ишке киргиз?? ч?йр?с?нд?г? инновациялардан баштап, Б?тк?л кытайлык к?м?ртектерди т?з??г? чейин ар кандай формаларда к?р?н?т.
Си Цзиньпин Париж конференциясындагы ?т? маанил?? с?з?нд? Кытайдын 2020-жылдан баштап климаттын глобалдык ?зг?р??с?н нейтралдаштыруу боюнча жигерд?? чараларды к?р??г?, д?йн?н?н бардык ?лк?л?р?н?н экология тармагында прогрессивд?? ?н?г??с?н? эффективд?? к?м?к к?рс?т??г? жана Кытайдын адекваттуу д?йн?л?к экологиялык кырдаалды жакшыртууга салым кошо аларын ачык к?рс?тт??. Кытайдын салымы айлана-ч?йр?н? коргоо тармагында конкретт?? саясатты ишке ашыруу жана маалыматтарды бер?? гана эмес, андан да маанил??с?, баалуулуктар системасын орнотууга жана башкаруу жана ченемдик акылмандык менен б?л?ш??г? жардам берет.
ОРИГИНАЛ
Жылдыздар бири-бирине кошулуп айланат, к?н менен ай алмашып асманды жарыктандырат, т?рт мезгил бири-бирин алмаштырат, Инь менен Янь чо? метаморфозаларды жаратат, шамал жана жамгыр жерге чо? таасирин тийгизет. К?пт?г?н нерселердин баары жаратылыштын биримдигинин аркасында жаралып, жаратылыштын азыктандыруучу ырайымынын аркасында калыптанат. Муундун пайда болушун к?р?? м?мк?н эмес, бирок муундун натыйжасын к?р? аласыз, бул Рухтун к?р?н?ш? деп аталат. Т?з?лг?н нерселер баарына ачык к?р?н?п турат, бирок аларды жараткан, Асман деп аталган формасыз ма?ызын эч ким билбейт.
Сюнь-цзы, «Сюнци» трактаты, «Тянь лунь» б?л?м? («Асман ж?н?нд? т?ш?н?к»), Согушуп жаткан мамлекеттердин доору
КОММЕНТАРИЙ
«Асман» кытай философиясынын абдан маанил?? категориясын т?з?т жана Асман менен Адамдын ортосундагы мамиле байыркы замандан бери философтордун тыкыр изилд?? объектиси болуп келген. Сюнь-цзынин Асман менен Адамдын мамилеси ж?н?нд?г? к?з караштары негизинен «Сюн-цзы» трактатынын «Тянь лунь» («Асман ж?н?нд? т?ш?н?к») б?л?м?нд? топтолгон.
«Сюнь-цзы» чыгармасынын «Тянь лунь» б?л?м?нд?г? жогоруда айтылган с?з Сюнь-цзынин жаратылыш ж?н?нд?г? ойлорун баяндайт. Сюнь-цзынун айтымында, «Жылдыздар бири-бирине ?з ара туташууда айланат, к?н менен ай алмашып асманды жарыктандырат, т?рт мезгил алмашып турат, Инь менен Янь чо? метаморфозаларды жаратат, шамал менен жамгыр жерге зор таасирин тийгизет. К?пт?г?н нерселердин баары жаратылыштын биримдигинин аркасында жаралат, табияттын азыктандыруучу ырайымынын аркасында калыптанат». Адамдар табияттын «биримдигин» жана «азык бер??ч? ырайымын» байкабаса да, бул факторлордун таасирин жана анын натыйжасын к?р? алышат. Ошондуктан, Сюнь-цзы аны «Рухтун» к?р?н?ш? деп атайт. Сюнь-цзы «Рух» кандайдыр бир табияттан тышкаркы сырдуу башкаруучу деп ырастабайт, бирок «Асмандын кыймылы т?б?л?кт??, улуу Яонун эрки боюнча болбойт жана Цзе кара ниеттин каалоосу менен жок болбойт» деп эсептейт, башкача айтканда, табияттын жашоо мыйзамы адамдын эркине к?з каранды эмес объективд?? чындык.
Байыркы окуяларды карап, учурдагы окуялар менен окшоштуктарды аныктоо, адамдардын м?н?з?н эске алуу, к?т?р?л?? жана т?м?нд?? мыйзам ченемд??л?кт?р?н табуу, туура иш-аракеттерди табуу, аракеттерди кынтыксыз ж?рг?з??, ?зг?р??л?рд? заманга ылайыкташтыруу, ошондо башкаруу бекем болот, ?лк?д? тынчтык жана тартип ?к?м с?р?т.
Цитата «Борбордук Комитеттин улуттардын иштери боюнча жумушчу заседаниесинде с?йл?г?н с?з?нд?» жана башка бир катар эмгектерде келтирилген.
Т?Ш?НД?РМ?
Жогорудагы с?з Цзя И жазган «Го цинь лунь» («Цинь династиясынын жа?ылыштыктары ж?н?нд? ой ж?г?рт??») чыгармасынын атактуу ?ч?нч? жана акыркы б?л?м?н?н алынган. Бул с?зд? мамлекеттик башкарууну ишке ашыруунун негизги ыкмасы белгиленген, ал «заманга жараша ?зг?р??л?рд? ?зг?рт??д?н», башкача айтканда, объективд?? чындыкка негизделген. Башкача айтканда, улуттук ?зг?ч?л?кт?рг?, каада-салттарга урмат-сый менен мамиле кылуу сакталып, бирок тарыхый ?тк?нд? сактоо жана ?н?г??д? токтоп калуу болбошу керек. Бул чет элдик тажрыйбаны сокур ассимиляциясыз жана ойлонбой к?ч?р??с?з кабыл алуу зарылчылыгы катары т?ш?н?л?т.
Си Цзиньпин ачык-айкын к?рс?тм?л?рд? берет: «Биз ?лк?б?зд?н ?н?г?? этаптарынын жа?ы ?зг?р??л?р?н жана жа?ы ?зг?ч?л?кт?р?н так аныктап, субъективд?? кабылдоолорду объективд?? реалдуулукка туура келтирип, реалдуу шарттарга ылайык иш курсун т?з?ш?б?з керек, бул ыкма биз бекем т?ш?н?ш?б?з керек болгон иш». Объективд?? реалдуулукка таянып, э? башкысы кытайлык ?зг?ч?л?кт?рг? ээ социализмди куруу ?ч?н жалпы негиз болуп кызмат кылган азыркы Кытайдын э? масштабдуу реалдуулугу катары социализмди куруунун биринчи этаптарынын реалдуулугуна к???л буруу болуп саналат. Бельгиянын Европа институтунда с?йл?г?н с?з?нд? Си Цзиньпин Кытайды кыскача айтып, беш негизги ?зг?ч?л?г?н баса белгиледи: биринчиден, Кытай цивилизациянын ?т? узак тарыхы бар ?лк?. Экинчиден, Кытай татаал сыноолорду же???д? тарыхый бай тажрыйбасы бар ?лк?. ?ч?нч?д?н, Кытай кытай ?зг?ч?л?г? менен социализмди ишке ашырган ?лк?. Т?рт?нч?д?н, Кытай д?йн?д?г? э? ири ?н?г?п келе жаткан ?лк?. Бешинчиден, Кытай э? тере? реформаларды ж?рг?з?п жаткан ?лк?. ?н?г?? жолун жана саясий багытын туура тандоо, болгон реалдуулукка ылайык чечимдерди жана чараларды кабыл алуу Кытайдын дал ушул м?н?зд?? ?зг?ч?л?кт?р?н эске алууну талап кылат.
ОРИГИНАЛ
Адамдар: «?тк?н окуяларды эстеп калуу келечек ?ч?н илим катары кызмат кылат» деп айтышат. Демек, асыл адам мамлекетти башкарууда байыркы окуяларга к?з салып, учурдагы окуялар менен окшоштуктарды аныктап, адамдардын кулк-м?н?з?н эске алып, к?т?р?л?? жана т?м?нд?? мыйзам ченемд??л?кт?р?н ачып, туура багытты таап, иш-аракеттерди кынтыксыз ж?рг?з??с?, Заманга жараша ?зг?р??л?рд? ы?гайлаштыруусу абзел, ошондо бийлик туруктуу болот, ?лк?д? тынчтык жана тартип ?к?м с?р?т.
Цзя И, «Го цин лунь» («Цинь династиясынын каталары ж?н?нд? ой ж?г?рт??»), «?ч?нч? б?л?м», Батыш Хань доору
КОММЕНТАРИЙ
Цзя И Цинь мамлекетинин тарыхын алгачкылардан болуп тере? талдаган саясий ойчул. Автор ?з?н?н «Го цинь лунь» («Цинь династиясынын катачылыктары ж?н?нд? ой ж?г?рт??») эмгегинин «?ч?нч? б?л?м?нд?» Цинь мамлекетинин кыйроо себептерин ачып, бул мамлекет «жерге кулап, талкаланган плиткалар сыяктуу» дейт. Мамлекеттин башкаруу системасынын бузулушуна император менен чиновниктердин ар т?рд?? умтулуулары, армия менен элдин биримдигинин жоктугу, балдар менен наристелердин корголбогон позициясы себеп болгон, алар «с?й?? жана камкордуксуз жалгыз калган, алсыз жана коргоосуз, ар кандай жардамдан куру калган». Мындан тыянак келип чыгат: Цинь мамлекети тышкы к?чт?рд?н таасиринен эмес, таза ички себептерден улам кыйраган.
Цзя И белгилегендей, «Асыл эр адам мамлекетти башкарууда байыркы окуяларга карап, учурдагы окуялар менен окшоштуктарды аныктоого, адамдардын кулк-м?н?з?н эске алууга, к?т?р?л?? жана т?м?нд??н?н мыйзам ченемд??л?кт?р?н ачууга, туура багытты табууга, иш-аракеттерди ж?рг?з??г? тийиш, ?зг?р??л?рд? кынтыксыз заманга ылайыктаса, ошондо башкаруу туруктуу болот, ?лк?д? тынчтык жана тартип ?к?м с?р?т». Жогоруда айтылгандар мамлекеттик башкарууну ж?з?г? ашырууда Асыл адам байыркы доордун тарыхы менен ийне-жибине чейин таанышып, ошол доордун чыныгы жагдайларын, адамдардын психологиясын ар тараптан билип, салыштырып, окуялардын себептерин жана кесепеттерин эске алуу менен аныктоого тийиш дегенди билдирет. Ошонун негизинде мамлекеттин г?лд?п-?с?ш?н?н ?лг?с?н т?ш?н??, жа?ы шарттарга ы?гайлашуу ?ч?н ?зг?р??н?н туура жолун табуу зарыл. Чечимдер ойлонуп кабыл алынышы керек, ?зг?рт??л?р ?з убагында болушу керек, ошондо гана бийлик бышык, туруктуу болот. Цзя И Хань императору Вэнь-ди «?тк?н окуяларды эскер?? келечек ?ч?н илим катары кызмат кылаарын» так т?ш?н?ш? керек деп эсептеп, кырсыкка бара жаткан Цинь падышаларынын жолун жолдобосун, «жолдун артынан ээрчип, алдыдагы арабанын артынан оодарылып кетпестигин» эскерткен.
Ч?пт?р, бак-дарактар г?лд?п, ширеге толуп турган чакта жаш ?с?мд?кт?р ?л?п калбашы ?ч?н, алардын ?с?ш?н ?зг?лт?кк? учуратпоо ?ч?н тоо боорлорундагы токойлорго балта менен адамдарды киргизишпейт. Ири дарыя таш бакалары жана дарыя каймандары, балыктар жана тузсуз суу таш бакалары, карандар жана жылан-балыктар жумуртка таштаган же урук чачкан мезгилде к?н?к баштардын ?л?п калбашы жана алардын ?с?ш?н ?зг?лт?кк? учуратпоо ?ч?н суу сактагычтарга тор таштоо жана уу ыргытууга тыюу салынат.
Цитата «5-чакырылыш Борбордук Комитеттин XVIII Пленумунун духун ар тараптуу жактыруу боюнча облустук административдик борборлордун партиялык катчыларынын де?гээлиндеги улук партиялык кызматкерлердин тематикалык семинарында с?йл?г?н с?з?нд?» жана бир катар башка иштерде келтирилген
Т?Ш?НД?РМ?
Жогоруда айтылган с?з?нд? Си Цзиньпин дагы бир катар цитаталарды келтирет, атап айтканда, «Конфуций кайырмак менен балык кармап, тор менен кармаган эмес, учкан кушту атып, конуп турган кушту аткан эмес». «Эгерде суу сактагычты кургатып салса?ыз, балыктын баарын о?ой эле кармай аласыз, бирок кийинки жылы балык калбай калат. Токойду ?ртт?п салса?, к?п а?чылыкка ээ болосу?, бирок кийинки жылы жаныбарлар калбай калат», – деп экологиялык менеджмент ж?рг?з?лг?н Кытайдын салттуу маданиятында жаратылышка кам к?р??н?н маанил??л?г?н к?рс?т?? максатында мезгилдерди эске алуу менен акылга сыярлык чектер менен чектелген.
Си Цзиньпин экологияга багытталган цивилизацияны курууга дайыма олуттуу к???л буруп келет. Келечекте Чжэцзян провинциясынын парткомунун секретары болуп иштегенде да ал илимий жактан негизделген: «Таза суу, жашыл тоолор алтын-кумуш алып келет» деген ойду айткан. Партиянын Башкы секретарлыгына шайлангандан кийин ал: «Айлана-ч?йр?н? коргоо – ?нд?рг?ч к?чт?рд? коргоо, айлана-ч?йр?н? жакшыртуу – ?нд?рг?ч к?чт?рд? ?н?кт?р??» деп ар бир жолу баса белгилеген. Жогорудагы ?к?м к?чт?? практикалык багытка ээ. Ча?дуу жана булганган аба адамдарга «дем алуудан азап» берет, жер астындагы суулардын булганышы улам барган сайын тынчсыздануу маселесине айланууда, ч?лд?н башталышы ?с?мд?кт?р д?йн?с?н? барган сайын олуттуу зыян келтир??д?… Чогулган экологиялык к?йг?йл?р к?п жылдар бою карапайым элге азап гана чектирбестен, коомдогу к?йг?йл?рд?н тез курчушуна алып келди. Бул ?лк?н? ?н?кт?р??н?н жа?ы идеологиясында «жашыл ?н?кт?р??» концепциясынын артыкчылыктуулугун т?ш?н??г?, «экологиялык цивилизацияны куруу» стратегиясын ?н?кт?р??н?н беш приоритетине киргиз??г? жана ККПнын XIX съезди, заманбап социалисттик державанын максаттарынын тизмесинде «жашоо эстетикасынын» жа?ы концепциясын белгилейт. «Экологиялык цивилизация» концепциясы мамлекеттик саясаттын алкагында тынымсыз жана ?ж?рл?к менен айтылып келет, ?км?т бул концепцияга олуттуу к???л буруп, экологиялык цивилизацияны курууга багытталган жа?ы а?-сезимдин ойгонуусун к?рс?т?? менен аны ?н?кт?р??н? ишке ашырууда.
ОРИГИНАЛ
Абсолюттук акылман башкаруучунун башкаруусу ч?пт?р жана бак-дарактар г?лд?п, ширеге толуп турган мезгилде жаш ?с?мд?кт?р ?л?п калбашы ?ч?н, тоо боорлорундагы токойлорго балта кармаган адамдарды киргизб?? керек деп болжолдойт, бул алардын ?с?ш?н токтотот. Ири дарыя таш бакалары жана дарыя каймандары, балыктар жана тузсуз суу таш бакалары, карандар жана жылан-балыктар жумуртка таштаган же урук чачкан мезгилде к?н?к баштар ?л?п калбашы жана алардын ?с?ш?н ?зг?лт?кк? учуратпоо ?ч?н суу сактагычтарга тор таштоо жана уу ыргытууга тыюу салынат. Жазгы айдоо, жайкы ч?пт?рд? чабуу, к?зг? оруп-жыйноо, эгинди кышка сактоо иштери ?з убагында б?тк?р?лг?нд?кт?н эгиндин беш т?р? сатылбай, эл ашыкча азык-т?л?к менен калууда. К?лм?л?р жана к?лд?р, саздар жана баткактар, дарыялар жана башка суу объектилери катуу корголот, ошондуктан балыктар жана таш бакалар к?п кездешет жана элде бул тир?? жандыктар жетишт?? болот. Тоо боорлорундагы токойлорду кыюу жана отургузуу иштери ?з убагында ж?рг?з?л?п жаткандыктан, тоолор ?с?мд?кт?рг? капталып, карапайым элдин жыгачы арбын.
Сюнь-цзы, «Сюнь-цзы» трактаты, «Ван Чжи» («Башкаруу системасы») б?л?м?, «Чжанго» («Согушчу падышалыктар») доору
КОММЕНТАРИЙ
«Сюнь-цзы» трактатынын «Ван Чжи» («Башкаруу системасы») б?л?м? философ Сюнь-цзынин саясий к?з карашынын баяны, ал эми жогорудагы фрагмент Сюнь-цзынин жаратылыш менен элдин идеалдуу падыша ортосундагы мамиле ж?н?нд? ой ж?г?рт??с?.
Сюнь-цзы жаныбарлар жана ?с?мд?кт?р д?йн?с? ?с?? жана жетил?? стадиясында турганда ага а?чылык кылууга «убактылуу тыюу салууну» сактоо зарыл экенин айткан: «Ч?пт?р жана бак-дарактар г?лд?п, ширеге толуп турган мезгилде адамдар жаш ?с?мд?кт?рд?н ?л?п калбашы жана алардын ?с?ш?н ?зг?лт?кк? учуратпоо ?ч?н тоо беттериндеги токойлорго балта менен кир??г? тыюу салынат. Ири дарыя таш бакалары менен кайман, балык жана тузсуз суу таш бакалары, балык жана жылан балыктары жумуртка таштаган же урук чачкан учурда к?н?к баштардын ?л?п калбашы жана алардын ?с?ш?н ?зг?лт?кк? учуратпоо ?ч?н суу сактагычтарга тор таштоо жана уу ыргытууга тыюу салынат». Бул жерде ири дарыя таш бакасы Яньцзы дарыясынын сууларында жана Кытайдын т?шт?к аймактарында таралган чо? таш баканын бир т?р? болуп саналат. Дарыя каймандары – Яньцзы дарыясында жашаган крокодилдердин бир т?р?. ?с?мд?кт?р г?лд?п, ачылып турганда тоого чыгып, ?с?мд?к чогултуп, бак-дарактарды кыюуга болбойт деген с?з; Дарыя таш бакаларынын, каймандардын, балыктардын, тузсуз суу ташбакаларынын, вьюн балыктарын, жылан балыктарынын к?б?й?? мезгилинде жаныбарлардын жана ?с?мд?кт?рд?н к?б?й?ш?н жана жетил??с?н камсыз кылуу зарыл болгондуктан, к?лд?рг? жана саздарга тор салууга жана балык ууларын таштоого болбойт.
Сюн-цзы ошондо да ?с?мд?кт?р жана жаныбарлар д?йн?с?н?н к?б?й?? жана ?с?? мыйзам ченемд??л?кт?р? жана ?зг?ч?л?кт?р? бар экенин, ошондуктан адам жаратылыштын белектерин балык уулоодо ченемди сакташы керектигин, башкача айтканда «жашы жете электердин ?л?ш?н? жол берб?? жана анын ?с?ш?н ?зб?? зарылдыгын т?ш?нг?н».
Иштин туура багытын т?ш?н??, бирок убакытты жана шарттарды эске албай иш-аракет кылуу – ийгиликсиздик.
Цитата «5-чакырылыш Борбордук Комитеттин XVIII Пленумунун 2-жалпы чогулушунда с?йл?г?н с?з?нд?» жана башка бир катар эмгектерде келтирилген.
Т?Ш?НД?РМ?
Кытай салтында «убакыт» дегенди «учурдагы кырдаал» маанисинде т?ш?нс? болот же «ы?гайлуу учур» деп т?ш?нс? болот. Туура убакыт, ы?гайлуу жер, элдин биримдиги ?лк?н?н ?н?г?ш?н? шарт т?з?т. Кытайдын ?н?г?? багытын аныктоо процессинде Си Цзиньпин «убакыт» т?ш?н?г?н? чо? маани берет. 5-чакырылыштагы БКнын XVIII пленумунда XII беш жылдыктын программасынын долбоорун талкуулоодо жана бекит??д? Си Цзиньпин «Иш-аракеттин туура жолун т?ш?н??, бирок убакытты жана жагдайды эсепке албай аракеттен?? – ийгиликсиздик» деген с?зд? келтирди. Кытайдын ?н?г?ш? ?ч?н ички жана тышкы шарттарды туура пайдалануу зарылдыгын т?ш?нд?р??.
Си Цзиньпин Кытай ?ч?н «жакшы убакытты» тандоо ?ч?н ички жана тышкы шарттарга тере? анализ жасады. Тышкы факторлор боюнча эл аралык саясий жана экономикалык кырдаал жалпысынан тынчтыкты жана д?йн?л?к ?н?г?? процессин сактоо ?ч?н жагымдуу. Д?йн?л?к экономика кезектешкен к?т?р?л?? менен т?м?нд??н? тере? о?доо стадиясында турат. Д?йн?л?к саясий система д?йн?л?к саясий к?чт?рд?н те? салмактуу абалына карай тенденция менен терен кайра курууну баштан кечирип жатат. Ошентип, Кытайдын ?н?г??с? салыштырмалуу туруктуу тышкы шарттарда ж?р?п жатат. Ички факторлор боюнча Кытай к?чт?? материалдык базага, бай адам ресурстарына, сыйымдуулукка ээ рынокко, эбегейсиз ?н?г?? потенциалына жана узак м??н?тт?? экономикалык ?н?г??д? олуттуу туруктуу о? тенденцияга ээ. Экономикалык ?н?г?? процесси жа?ы реалдуулуктарга ээ болуп, кайра куруулардын тездешин к?рс?т?п, экономиканын структурасын тынымсыз оптималдаштырууну жана ?н?г??н?н кыймылдаткыч к?чт?р?н тынымсыз ?зг?рт??н? шарттап жатат. Жогоруда айтылгандардан ушундай тыянак чыгат: ички жана тышкы шарттардын тере? жана татаал трансформацияларына карабастан, Кытайдын ?н?г??с? ?ч?н стратегиялык мааниге ээ болгон «м?мк?нч?л?кт?р терезесинин» убакыт горизонтуна баа бер?? ?зг?р??с?з бойдон калууда.
ОРИГИНАЛ
Ошентип, Кытай мамлекети г?лд?п же т?м?нд?п кетиши м?мк?н, кытайдан башка элдер к?чт?? же алсыз болушу м?мк?н, окуялар пайдалуу же зыяндуу болушу м?мк?н, жасалган иш-аракеттер к?йг?йл?рд? чечиши же к?йг?йл?рд? жаратышы м?мк?н, ошондуктан окуялардын пайда болушунда туруктуу схема жок. Ар дайым же???ч? болуунун туруктуу жолу жок… Демек, Кытай мамлекетинин к?т?р?л?ш? жана кулашы кырдаалга жараша алмашып, кытайдан башка элдердин к?чт?н?ш? жана алсырашы мезгилине жараша алмашып, окуялардын пайдасы менен зыяны кырдаалга, тынч же коркунучка жараша алмашып турушу, к?р?лг?н чаралардын натыйжасында жагдайга жараша алмашылышы м?мк?н. Иштин туура багытын т?ш?н??, бирок убакытты жана шарттарды эске албай иш-аракет кылуу – ийгиликсиздик. Убакытты жана шарттарды туура тандоо, ?з???зд?н к?чт?? жактары?ызды туура эсепт?? ийгиликке жет?? дегенди билдирет. Жагдайлар ?зг?р?лс? да, бул принцип ?зг?рб?йт.
Лу Чжи, «Лун юань бянь шоу бэй ши и чжуан» («Чект?? жерлерди сактоо жана коргоо идеяларын баяндаган баяндама»), Тан доору
КОММЕНТАРИЙ
Тан доорунун саясий ойчулу Лу Чжи, башкаруунун начар ыкмаларын к?рс?т?п, учурдагы саясаттагы ?н?к?т кемчиликтерди ачыкка чыгарууга кайраттуулук менен аныкталган к?йг?йл?рд?н чыгуунун жолдорун сунуштай алган.
Ань Люшан менен Ши Сыминдин жетекчилигиндеги к?т?р?л?шт?н кийин, Тан доорунда региондордо борбордук бийликтин к?чт?? алсырашы байкалып, империянын чет-жакасындагы б?т?нд?й аймактар жергиликт?? башкаруучулар тарабынан талкаланып, бир катар баш аламандыктар орун алган болуп, б?т?нд?й мамлекет сырттан кол салууларга дуушар боло баштаган. ?лк?н?н ?т? кооптуу абалын жана окуялардын катастрофалык ?н?г?ш?н к?р?п, Лу Чжи беш ми?ден ашык «Лунь юань бянь шоу бэй ши и чжуан» («Чект?? жерлерди сактоо жана коргоо идеяларын баяндаган баяндама») очерк жазып, аны ал отчет т?р?нд? Тан императору Дэ-цзунго берген. Докладда Лу Чжи мындай деп билдирген: «Иш-аракеттин туура жолун т?ш?н??, бирок убакытты жана шарттарды эске албай иш-аракет кылуу ийгиликсиздикти билдирет. Убакытты жана шарттарды туура тандоо, ?з???зд?н к?чт?? жактары?ызды туура эсепт?? ийгиликке жет?? дегенди билдирет».
Лу Чжинин саясий ой ж?г?рт??с? ойчулдардын кийинки муундарына чо? таасирин тийгизген. «Синь тан Шу» («Тан династиясынын жа?ы тарыхы») очеркинин «Лу чжи чуань» («Лу Чжи ж?н?нд?г? окуя») б?л?м?нд? мындай деп айтылат: «Байыркы Ыйык Жазманын ми?деген б?л?мд?р?н?н ?г?тт?р? менен ой ж?г?рт??л?р?н окуп, бул китептерде коомдун кемчиликтерин айыптаган с?зд?р камтылганы менен, ошол эле учурда алар коомдогу гумандуулукту жана парз сезимин ырастап, андан тышкары, алар кийинки муундар ?ч?н ж?р?м-турум кодекси катары кызмат кыла ала тургандыгы айкын болот». Сыма Гуан «Цзы чжи тун цзянь» («Башкаруудагы жардамга жалпы баяндама») аттуу хроникасында Лу Чжи колдонгон «цзы чжи» («башкаруудагы жардам») термининин жогорку маанисин к?рс?т?п, Лу Чжинин ойлорун кайра-кайра келтирет. Су Дунпо чын ж?р?кт?н императорго «Катачылыктарды жоюу ?ч?н Лу Чжинин ой-пикирин эске алуу ?т?н?ч?н» ж?н?т?т, анда ал Сун императору Чжэ-цзунга Лу Чжинин идеялары менен кайрадан таанышып чыгууну бардык тырышчаактык менен ке?ешип, ошентип ?лк?н? башкаруунун принциптерин т?ш?н?п, Лу Чжинин саясий ой-пикирин баалайт: «Ал Цзы Фа?дай акылмандык к?рс?т?т, бирок андан да к?р?н?кт?? адабий таланты бар; Ал Цзя И ге окшоп с?йл?йт, бирок анын риторикасында эч кандай чеберчилик жок. Жогору жакта башкаруучулардын каталарын баамдай алат, ал эми т?м?н жакта Асман асты империясынын элинин м?д??с?н т?ш?н? алат».
?зг?рт?лг?с тартип ?зг?рт?? менен шайкеш келбейт. Бир жол бардык туура багыттарга алып бара албайт. Кайыктагы оюкка карап сууда т?ш?р?п жиберилген кылычты табуу м?мк?н эмес.
Цитата «Борбордук Комитеттин масса менен ишт?? маселелери боюнча жумушчу заседаниесинде с?йл?г?н с?з?нд?» жана башка бир катар эмгектерде келтирилген.
Т?Ш?НД?РМ?
Бир дарыяга эки жолу кир?? м?мк?н эмес. Д?йн?д? бир гана туруктуу нерсе – бул ?зг?р??. ?зг?р??л?рг? ы?гайлашуу ?ч?н а?-сезим замандын талабына жараша ?зг?р?п, ошол эле учурда иштин формалары менен ыкмалары да тынымсыз жа?ыланып, ?н?г??н?н негизги багыттарын, доордун тенденцияларын улантууга демилге к?т?р?? зарыл. Борбордук Комитеттин масса менен ишт?? боюнча жумушчу ке?ешмесинде Си Цзиньпин ири адам агымынын к?б?й?п бараткан кыймылына жана адам массасынын ?зг?р?ш?н? к???л бурду. Ошол эле учурда Си Цзиньпин замандын тенденциясына ылайык массалык уюмдар менен ишт?? формаларын ?зг?рт??н?, ар биринин ?з?н ?з? жа?ылоосун, бардык жа?ы э? маанил?? маселелерди чече бил??с?н караган саясий талаптарды койду. Саясий а?-сезимдин, ?н?г??н?н жана прогресстин, массанын катышуусунун, массанын колдоосун жогорулатуунун натыйжасы доордун милдети.
?зг?лт?кс?з ?н?г?? жок, инновация болбосо келечек жок. Масса менен ишт??д? гана эмес, жалпы эле кандай гана иш болбосун, иштин формаларын жана милдеттерин тандап алганына карабастан, багыттын тууралыгын текшер??г? кайдыгер мамиле жасап, бутуна карап гана барууга болбойт. ?з?н? берилген м?мк?нч?л?кт?рд? пайдалана албай калуу ийгиликсиздикке алып келиши м?мк?н. Маселени жакшы чечпестен туруп, маселени чеч??г? м?мк?н эмес. Жа?ы формаларга, жа?ы милдеттерге, жа?ы талаптарга активд?? к?н??, реформаларды жана инновацияларды ишке ашырууда бекем чечкинд??л?к, тоскоолдуктарды тез арада же??? керек. Ушундай болгондо гана биз кырдаалга ийгиликт?? ы?гайлашып, чо? иштерди б?т?р? алабыз жана азыркы ?зг?р?? доорунда же???ч?н?н ордун бекем ээлей алабыз.
ОРИГИНАЛ
Баопу-цзы мындай деген: ?зг?рб?с тартип ?зг?рт?? менен шайкеш келбейт. Бир жол бардык туура багыттарга алып бара албайт. Кайыктагы оюкка карап сууга т?ш?п кеткен кылычты табуу м?мк?н эмес. М??рл?? казыктары бар Цинь так ?н чыгара албайт. Андыктан ачык аба ырайында арабага зымырыктан жасалган ж?н чатыры орнотулбайт, таш менен кооздолгон д??г?л?кт?р талкаланган жолдо ж?р??г? колдонулбайт. Тамактын даамы тузсуз болгондо туз кошулат, суу кайнаганда казанга суу кошулуп, от азайтырылат.
Гэ Хун, «Баопу-цзы» трактаты, «Вай пянь» б?л?м?, («Тышкы»), «Гуан пи» («Узун жазылган метафоралар»), Чыгыш Цзинь доору
КОММЕНТАРИЙ
«Баопу-цзы» трактатынын автору ойчул жана Чыгыш Цзинь доорундагы даосизм идеяларынын жактоочусу Гэ Хунго таандык. Эсседе негизги к?з караштар белгиленген, ага ылайык ички табияты олуялардын жана асман жандыктарынын жашоо мыйзамдары менен, ал эми сырткы табияты Конфуций окуулары менен аныкталат. Гэ Хун ?з?н?н эмгектери менен даосизм философиясынын ?н?г?ш?н? белгил?? бир салым кошкон.
«Гуан пи» («Узун жазылган метафоралар») деген б?л?мд? автор т?м?нк?д?й ойду айтат: «?зг?рб?с тартип ?зг?р??г? туура келбейт. Бир жол бардык туура багыттарга алып бара албайт. Кайыктагы оюкка карап сууга т?ш?п кеткен кылычты табуу м?мк?н эмес». Т?п нускада «жол» деген с?з «к?п ж?р?лг?н жол» деген маанини да алып ж?р?т. Билдир??н?н мааниси: то?уп калган жана ?зг?р?лб?г?н коомдук т?з?л?ш ми?деген, он ми?деген ?зг?р??л?р? менен коомду камсыздай албайт, бир жол сансыз каалаган максаттарга жете албайт, дарыядан ?т?п бара жатып ч?г?п кеткен кымбат баалуу кылычты кайыктагы бир оюктан таап алуу м?мк?н эмес.
Каймана мааниде «?лб?ст?кт?н таблеткасын эрит??» деп аталган Даонун окууларын к?п жылдык практиканын аркасында Гэ Хун материянын тере? ?зг?р?? феноменине туш болгон: «Коргошун табиятында ак, бирок кызыл болгондуктан, ал кызыл боёктан айырмаланбай турган болуп калат. Киновардын табияты кызыл, бирок ак болгондуктан коргошундан айырмаланбай калат. Булуттар жана жамгыр, аяз жана кар – бул цинин асмандагы жана жердеги энергиясынын к?р?н?ш?, бирок алхимия аркылуу алардын чыныгы окшошторун т?з? аласыз… Бийик тоолор да т?пс?з ту?гуюктарга, ал эми тере? ?р??нд?р тик бийик чокуларга айланып кетиши м?мк?н, анткени алар улуу заттын ?зг?р?ш?н билдирет». Заттын ?зг?р?? кубулушу Гэ Хундун Асман Империясындагы бардык нерселер жана кубулуштар ?зг?рг?н деген жыйынтыкка алып келген. Ал адамдар табигый ?зг?р?? мыйзамдарына баш ийип, табияттын мыйзамдарына ылайык адамдын жашоосун ж?рг?з??с? керек деп эсептеген.
Байлар сансыз байлык топтойт, кедейлер топон жейт.
Цитата «5-чакырылыш Борбордук Комитеттин XVIII Пленумунун 2-жалпы чогулушунда с?йл?г?н с?з?нд?» жана башка бир катар эмгектерде келтирилген.
Т?Ш?НД?РМ?
«Хань шу» («Хань династиясынын тарыхы») китебинде Кытай социализмдин тушунда андан таптакыр качышы керек болгон коомдун бай жана кедей болуп тере? катмарланышы ж?н?нд? с?з барат. Си Цзиньпин бул билдир??н? реформалоо жана ?н?кт?р?? саясатынын артыкчылыктарын жалпы коомчулукка б?л?шт?р??н?н маанил??л?г?н т?ш?нд?р?? ?ч?н келтирген, бул социализмдин маанил?? талабын т?з?т жана социалисттик системанын артыкчылыгын топтолгон формада камтыйт. Биз элдин жыргалчылыгы ?ч?н ?н?г??н? чечкинд?? ж?рг?з?п, элге таянышыбыз керек, ?н?г?? саясатынын жемишин элдин ?з? те? б?л?ш??с?н камсыздап, элдин жалпы жыргалчылыкка бекем кадам таштоосуна шарт т?з?ш?б?з керек.
Борбордук Комитеттин 5-чакырылышынын XVIII пленумунда дагы жа?ы ?н?г?? идеологиясы алдыга коюлган, анда башка нерселер менен катар «?н?г??н?н артыкчылыктарын социалдаштыруу» концепциясы каралган. ?н?г?? же?илдиктерин социалдаштыруу социалдык адилетсиздик проблемасын чеч??г? багытталган. Жалпыга бирдей орточо бакубаттуулукка жана социалдык адилетт??л?кк? жетиш?? жолунда, бир жагынан, ар бир адамга жеке ?н?г?? м?мк?нч?л?г?, ?лк?н?н ?н?г?ш?н?н ?з?р?н алуу м?мк?нч?л?г? берилиши керек, анткени эл активд??л?г?н, демилгесин жана аракетин к?рс?тк?нд? гана чыгармачылык зор иштерди аткарууга толук мобилизацияланышы м?мк?н. Башка жагынан алып караганда, ?лк?н?н экономикалык ?н?г??с?н?н натыйжалары т?р?нд?г? «пирогтун» к?л?м? чо?оюп баратат, бирок аны ар бир адамдын ортосунда кантип адилет б?л?шт?р?? маселеси барган сайын айкын болуп баратат. Шаар менен айылдын ортосундагы кирешелердин жана социалдык кызмат к?рс?т??л?рд?н де?гээлиндеги ажырым практикалык иштердеги жана ?н?кт?р??г? же?илдиктерди б?л?шт?р?? системасындагы айрым кемчиликтердин натыйжасы кыйла чо?. Жогорудагы факторлордун бардыгы бизден карапайым калк арасында ?н?г??н?н жыргалчылыгын адилетт?? б?л?шт?р?? аркылуу ?н?г?? процессин к???лд? жылуулук менен толтурууну, элдин бактылуулугун сезилерлик кылууну, адамдарга пайда к?р?? сезимин, бакыт сезимин, коопсуздук сезимин тартуулоону талап кылат. Ошондо гана бул сезимдер толук болуп, ишенимд?? кепилдикке жана узак м??н?тк? ээ болот.
