У 1307 Палачане зьвярнулiся да Вялiкага князя Лiтоyскага Вiценя за дапамогай у барацьбе з немцамi, якiя пачалi сялiцца на Полацкай зямлi i y самiм Полацку. Палачане i лiцьвiны прагналi немцаy з Полацку i яго навакольля. З таго часу Полацк канчаткова yвайшоy у склад ВКЛ i стаy яго буйнейшым горадам.
Вяртаючыся з паходу, Вiцень загiнуy ад удару маланкi.
Гедымiн. Вялiкае Княства Лiтоyскае i Рускае
На зьмену Вiценю стаy яго сын Гедымiн (~1275 – 1341) – Вялiкi Князь Лiтоyскi (~1316—1341).
Таленавiты палкаводзец, разважлiвы палiтык, выдатны дыплямат, ён зрабiy дзяржаву нашых продкаy моцнай, больш чым у два разы павялiчыy яе тэрыторыю, якая стала называцца Вялiкае Княства Лiтоyскае i Рускае. «Лiтоyскае», бо y склад Княства yваходзiлi Лiтва: Аyкштайцiя, Жамойць i гарады Панямоньня (ад Гароднi да Навагарадка). «Рускае», бо Княству належалi землi, што прынялi лiтоyскiх князёy па дагавору цi yвайшлi y васальную залежнасьць ад Лiтвы (Полацкае, Менскае, Вiцебскае, Сьвiслацкае, Пiнскае, магчыма, Кiеyскае княствы), так i астатнiя тэрыторыi былой Кiеyскай Русi, якiя Гедымiн спадзяваyся падпарадкаваць у далейшым.
Вялiкi Князь Гедымiн заваёyвае рускую крэпасьць. Марка пошты Летувы. Другi авiяпаштовы нумар «Lietuvos Vaikos», 1932
У Гедымiна было сем сыноy i ён заснаваy дынастыю, прадстаyнiкi якой былi yладарамi Польшчы, Чэхii i Вэнгрыi, займалi высокiя пасады y Маскоyскiм княстве, знаходзiлiся да 1572 на прастоле ВКЛ. Усе гэтыя гады прайшлi y цяжкiх вайсковых паходах супраць iншаземных ворагаy. Гедымiн баранiy свае yладаньнi ад ворагаy з Захаду – Ордэну Крыжаносцаy i пашыраy свае yладаньнi на Ўсход, трымаючы мiрныя адносiны з Залатой Ардой.
На поyначы княства не было нiводнага абарончага збудаваньня супраць крыжакоy. Менавiта для абароны быy створаны магутны абарончы пас, складзены з замкаy у Ваyкавыску, Гароднi, Наваградку, Слонiме, Лiдзе, Крэве, Меднiках, Вiльнi, Троках, Коyне, Берасьцi, y чым найбольшая заслуга y арганiзацыi будаyнiцтва новых, ужо мураваных, замкаy належыць Гедымiну.
Адразу па адзысканьню незалежнасьцi пошта Летувы выпусьцiла марку прысьвечаную Гедымiну.
Гедымiн – Вялiкi Князь Вялiкага Княства Лiтоyскага i Рускага. Марка пошты Летувы, выдадзеная y 1920
У 1323 Гедымiн на стала перанёс сталiцу y Вiльню. Аб гэтай падзеi засталася легенда.
Вялiкi Князь Гедымiн са сваiмi братамi па зброi. Марка пошты Летувы (1932)
Будучы на паляваньнi князь убачыy на вялiкiм дубе арлiнае гняздо, адтуль гучаy плач дзiцяцi. Гедымiн загадаy зняць з дрэва дзiця i аддаць хлопчыка на выхаваньне y княжацкi двор. Паколькi дзiця было знойдзена y гняздзе (па-балцку – lizdas), хлопчыка празвалi Лiздзейка. Лiздзейка стаy вярхоyным жрацом Вялiкага Княства Лiтоyскага.
Заснаваньне Вiльнi Гедымiнам у 1323. Марка пошты Летувы, выдадзеная y 1932
Аднойчы князь убачыy сон: на гары стаiць жалезны воyк i раве як сотня ваyкоy. Прачнуyшыся, Гедымiн звярнуyся да жраца растлумачыць сон. Лiздейка сказаy: «Воyк жалезны – значыць, быць гораду сталiцай, а тое, што ён раве як сто ваyкоy, – значыць, аб славе горада будзе ведаць увесь свет». Так паyстала ля ракi Вiльля новая сталiца Вялiкага Княства Лiтоyскага – Вiльня.
Лiтве 1000 гадоy. Блёк пошты Летувы, выдадзены y 2003
На полi блёку «Будаyнiцтва замка Гедымiна». Разьба па дрэве (1882), Мастак Мiкалас Эльвiрас Андрыёлiс, скульптар Баляслаy Пукас. На марках: 1323 г. Вiльня (Vilnia) дэталь гравюры Тамаша Макоyскага (1600); 1183 г. Лiтва правяла першы наступ на Рускую землю (Полацк i Пскоy); 1236 г. Шаyляйская бiтва. 1253 г. Каранацыя Мiндоyга).
Думаy Гедымiн, як падзякаваць Лiздзейцы, i вырашыy пабудаваць замак на там самым месцы, дзе знайшоy калiсьцi маленькага хлопчыка на дрэве y арлiным гняздзе.
Лiдзкi замак. Картмаксiмум. Марка пошты Беларусi, выдадзеная y 2005
Бронзавую конную скульптуру заснавальнiка Лiды Вялiкага Князя Гедымiна адкрылi y дзень горада 7 верасьня 2019 на 696 дзень нараджэньня.
Лiда – культурная сталiца Беларусi. Марачны канвэрт, выдадзены поштай Беларусi y 2020
Шасьцiмэтровая скульптура стаiць у цэнтры горада ля сцен Лiдзкага замку. На полi канвэрту малюнкi: скульптура Гедымiну (2019), Лiдзкi замак (1323), Касьцёл Узвышэньня Сьвятога Крыжа (1387), Царква Усiх Сьвятых (2006).
Давыд Гарадзенскi
Давыд Гарадзенскi (каля 1283—1326) – вайскавод i дзяржаyны дзяяч Вялiкага Княства Лiтоyскага, староста Гарадзенскi, кашталян Гарадзенскага замку, якi быy правай рукой Гедымiна i камандаваy войскам Вялiкага Княства, калi y паходах не yдзельнiчаy сам Гедымiн. У росквiце славы Давыд загiнуy. У 1326 у адным з паходаy здраднiцкiм ударам у спiну яго забiy падкуплены крыжакамi здраднiк. Паводле легенды, воiны на шчытах прынесьлi цела свайго правадыра y Гародню i пахавалi яго каля Калоскай царквы.
Канвэрт «Давыд Гарадзенскi», выдадзены поштай Беларусi y 2008
Упершыню Давыд Гарадзенскi yзгадваецца y хронiцы Пятра з Дусбургу пад 1314 годам, калi паспяхова абаранiy Наваградак ад крыжакоy. У 1314 крыжакi тройчы нападалi на Вялiкае Княства. Буйное рыцарскае войска вёy у паход сам маршал Тэyтонскага ордэну. Гарадзенцы на чале з Давыдам зрабiлi свой замак непрыступным. Расчараваныя адсутнасьцю здабычы, немцы рушылi далей на Наваградак. Тым часам Давыд Гарадзенскi захапiy зробленыя крыжакамi y пушчы харчовыя запасы i варожых коней. На зваротным шляху рыцары yбачылi на месцы сховаy толькi пабiтую варту. Рэшткi галоднага рыцарскага войска ахапiла роспач. Амаль нiхто з тэyтонцаy у Прусiю не вярнуyся.
Давыд Гарадзенскi не прайграy нiводнай бiтвы з крыжакамi.
Картмаксiмум. Камень Давыда Гарадзенскага ля Каложы. Каложа (1969). Вiталь Цвiрка (1913—1993). Марка пошты Беларусi, выдадзеная y 1998
20 верасьня 2003 ля Каложы быy адкрыты памятны знак у выглядзе каменя-валуна з выявай крыжа Эyфрасiньнi Полацкай i тэкстам: «Давыду Гарадзенскаму (каля 1287—1326г.г.), славутаму абаронцу Гродна ад крыжацкай навалы. Ад yдзячных нашчадкаy».
24 траyня 2018 у цэнтры Гродна yсталявалi помнiк Давыду Гарадзенскаму. Каля падножжа намаляваны Гарадзенскi замак, якi неаднаразова абараняy ваявода. З адваротнага боку – Каложская царква, каля сцен якой, паводле легенды, пахавалi Давыда Гарадзенскага. Фiгура наезьнiка прыкладна два з паловай мэтры вышынёй, яе вага – каля дзевяцi тон.
Апошнiя гады княжаньня Гедзiмiна прайшлi y барацьбе з крыжакамi. Ён узначальваy ваенныя паходы i заyсёды быy у першых радах войска. Загiнуy зiмой 1341 у баi падчас асады нямецкай крэпасьцi Баербург.
Гедымiн. Картмаксiмум пошты Летувы, выдадзеная y 1991
На картмаксiмуме помнiк заснавальнiку Вiльнi Вялiкаму Князю Лiтоyскаму Гедымiну, якi быy адкрыты на Катэдральнай плошчы y 1996 (скульптар Вiтаyтас Кашуба).
Усё яго жыцьцё было працяглай барацьбой з суседзямi, як на yсходзе, так i на захадзе з крыжакамi, якiх яму yдалося стрымаць, дзякуючы падтрымцы i гераiзму жыхароy Княства. Прыкладам такога гераiзму стала абарона замка Пiленай у 1336. Калi 4000 жыхароy Пiленай i яго ваколiц зразумелi, што будзе немагчыма абаранiць сябе ад значна большага па сiле ворага, яны прынялi рашэньне лепшае забiць сябе, але не здацца жывымi тэyтонскiм абложнiкам, а таксама спалiць замак, зьнiшчыyшы yсю сваю маёмасьць, каб нiчога каштоyнага не дасталася ворагу.
Сапраyднае мастацкае yвасабленьне гiсторыя замка Пiлены i яго абаронцы князя Маргiцiса атрымала y гiстарычным рамане «Кунiгас» Юзафа Крашэyскага.
Гiраiчная абарона Пiленай (1336). Марка пошты Летувы, выдадзеная y 2004
Падзел краiны
Яшчэ пры жыцьцi славуты Гедымiн падзялiy краiну памiж сваiмi сынамi. Больш за yсiх пашанцавала Яyнуцiю (Яyнуту), менавiта ён атрымаy вялiкакняскую пасаду, хоць у Густынскiм летапiсе yпамiнаецца, што ён быy недастаткова мужны, каб заняць гэта становiшча. Альгерд i Кейстут вырашылi ратаваць магутнае княства. Вось што пiша аб падзеях тых часоy «Летапiс Вялiкiх князёy Лiтоyскiх»: «Альгерд, бацька караля Ягайлы, i Кейстут, бацька Вялiкага Князя Вiтаyта, жылi y вялiкай дружбе i любовi. I не спадабалася iм, што Вялiкi Князь Яyнут так узвысiyся, i змовiлiся памiж сабою браты, Князь Вялiкi Альгерд i Князь Вялiкi Кейстут, як бы яго адтуль (з Вiльнi) выгнаць, яны выбралi пэyны час, калi б да Вiльнi прыгнаць i заняць горад пад братам, Вялiкiм Князем Яyнутам».
Яyнут (1308 – пасьля 1366) -Вялiкi Князь ВКЛ (1341—1345). Канвэрт самвыдату, якi прайшоy пошту y 2002
Адбылося гэта y 1345 годзе. Альгерд быy аб’яyлены Вялiкiм Князем, Кейстут захаваy папярэднiя пасады.
Вялiкiя Князi Вялiкага Княства Лiтоyскага i Рускага Альгерд (1345 – 1377) i Кейстут (1381—1382). Марка пошты Летувы, выдадзеная y 1932
Яyнуту далi y валоданьне Заслаyе. Але ён не пагадзiyся i стаy першым князем-уцекачом, якi шукаy падтрымку y Маскве. Праз два гады вярнуyся, памiрыyся з братами i стаy правiць Ізяслаyскiм княствам. Адышоy ад вялiкай палiтыкi i памiрае пасьля 1366.
Бiтва на Сiнiх Водах
Трацiну стагодзьдзя весь Усход – Захад, як раyнавагу на шалях, трымала сваiм вастрыём альгердава дзiда. Павал Севярынец
Альгерд (1296 – 1377) Вялiкi Князь Вялiкага Княства Лiтоyскага i Рускага (1345 – 1377) -адзiн з найвыдатнейшых палкаводцаy, правiцеляy, збiральнiкаy i ахоyнiкаy старажытнай Беларуска-Лiтоyскай дзяржавы, за што быy празваны Альгегдам Вялiкiм. Яму прыйшлося ваяваць з Польшчай, з Масквой, з крыжакамi, з Ноyгарадам, Псковам, Цьвер'ю… У 1362 у Вялiкай бiтве на рацэ Сiнiя воды Альгерд разграмiy войскi трох татарскiх ханаy.
