Федот Захаров "Үйэ кирбиитигэр"

Кини быйыл санаата к?н? сылдьар. Ну?нууру кытта улам чугасаhан, от ?лэтэ б?ттэ?инэ к?рс?h??х буолбуттара. Кыыс бэйэтэ этэн соhуппута. От ?лэтэ б?пп?т?н кэннэ ?р??б?н? ыытаар диэбитэ.

Дьиэтигэр икки к?н сынньанан баран, инитин кыыска ыытта. Саас к?рс?б?т сирдэригэр сарсын киэhэлик кэллин диэн илдьиттээтэ. ?р??б??? ким да суо?ар кыыска кистээн этээр диэн ?йд?тт?.

Хонон турда. Киэhэ хойукка диэри утуйбата?а. Оо дьэ, б?г?н барар к?нэ. Кыыhы кытта к?рс? барарыттан хайдах эрэ саллар. Урут оонньууга кыбыстыбакка эрэ хорсуннук барара. Оттон билигин анаан-минээн к?рс? барар. Ол атын. Туох диэн кэпсэтэрэ буолла?

Са?а сонун кэтэн дьиэттэн та?ыста. Далаhа?а киирэн к?л?г?н к?р?ннэ. Таарыйа сирэйин суунна. Суолга киирэн тыаны туораан, ?р?йэни ааhан, били саас кыыhы к?рс?б?т алааhыгар киирдэ. К?рс??х буолбут сиригэр соруйан эрдэ кэллэ. Сэрэйбит курдук, кыыс кэлэ илик. К?н билигин да?аны киэhэрэ илик. Тыа са?атыгар олордо.

Арай кыыhа кэлбэтин. Эбэтэр мааны, ?ч?гэй к?т??т ыйытан, тылын биэрэн кэбистин. Дьахтар санаата уларыйымтыа дииллэр. «Миигин бэйэтигэр тэ?ниэ суо?а» диир санаата эмиэ к??рэйдэ. Ынах этэрбэhэ, убаhа тириитэ сутуруота ону санатар. Курус санаа к??рэйиэх чуумпута. Кураанах хонуу…

Тыа тумсунан тииттэр быыстарынан кыыс элэ?нээн иhэрин к?р?н с?рэ?э тэбиэлээтэ. Эмиэ ??р?? долгунугар куустарда.

– Хайа, кэлбити? ?р буолла дуо? – кыыс кэлэн аргыый ыйытар.

– ?р буола илик. Билигин кэлбитим, – уол туран кэлэр.

Дьо??о к?ст?мээри, тыа?а киирдилэр. С??h? ыллыга баар эбит. Ону батыhан кыра ырааhыйа?а кэллилэр. Ким эрэ кэрдэн баран бырахпыт д?л??э сытар. Ол ?рд?гэр кэккэлэhэ олордулар.

– Туох сонуннааххын? – кыыс, арбы-сарбы со?ус туттан олоро т?hэн баран, ыйытар.

– Оппун оттоон б?тэрдим.

Уол кыыhы кууhан ылыан санаан аhарда. Кыбыстар. Илиитэ барбат.

– Быйыл эрдэ б?пп?кк?н дии.

– Эрдэ, – уол ити ыйытыытын хайдах эрэ хомойо иhиттэ. Олох к??ппэтэх буолла?а дуу? Эйигин к?рс??р? к??скэ ?лэлээтим диэ?ин тардынна.

Чочумча са?ата суох олордулар. Уол кыыhы кытта туох диэн кэпсэтиэ?ин билбэт. Ну?нуур ма?ан сарыы этэрбэhи кэппит. Кылгас сарыы сонноох.

– Эйиэхэ туох сонун баарый? – Саттаар хардары ыйытар.

– Би?иэхэ биир киhи кэлэ сырытта, – кыыс уолу кылап гына к?р?н ылар.

Уол тута са?арбата. Хайыы ?йэ кэлэн ыйытан эрэллэр эбит. Ол иhин уларыйда?а. Сотору, бука, букатыннаахтык арахсаллара буолуо. Онтон то?о эрэ ойо?оhуттан ?ск??р?т?н ыйыппыт курдук туттан ыйытта:

– Ону эн?

– Ону мин… Буолумматым.

– Оттон дьону? туох дииллэрий? – Саттаар сэгэс гына т?стэ.

– Барбыттарын кэннэ а?ам «саакка укту?, кыбыhыннарды?» диир.

– Баай, мааны киhи дуу?

– Мааны уол.

– То?о буолумматы?? – Саттаар ыйытан баран акаарытык тылластым дии санаата.

Кыыс са?арбата. Т?б?т?н санньыппыт. Онтон эмискэ хонос гынаат, абарбыт курдук са?арда:

– Эйигин к??тэбин. Эн бэйэлээ?и!

– Кырдьык дуо? – уол илиитин кыыс илиитин ?рд?гэр уурда.

Ити быhыыта хайдах эрэ олус солуута суох курдук буолла. Итинник тахсан хаалла. Соро?ор киhи са?арбыт са?ата, туттубут быhыыта эмискэ, т?т?л? суох буолааччы.

Кыыс са?арбат. Уол салгын сиэн хараардыбыт, чэрдээх ытыстаах илиитигэр холоотоххо, кыыс ма?ан илиитэ кыра, нарын, сымна?ас. Илиитин таарыйбыта, туох эрэ моhойу ?рэйбитин курдук буолла. Кыбыстар, килбигийэр санаата ханна эрэ симэлийэн, кыыhы кууhан ылан, иэдэhиттэн сыллаата. Онтон тэтэркэй уоhуттан ууруур. Иккиэн уураhа-уураhа са?ата суох олордулар. То?о са?арыахтарай, барыта ?йд?н?р буолбутун кэннэ. Таптал к??стээх кынатыгар уйдаран, ??hэнэн дайа к?т??х курдук буолбут уол бэйэтин ынах этэрбэhин к?р?н эмиэ «сиргэ ?ктэннэ».

– Арай мин к?т??т буолан кэлэммин эйигин ыйытыым… Оччо?о эн дьону? с?б?лээн кыыстарын биэриэх этилэр дуо?

– Ийэм мин тылбыттан тахсыбат. А?ам… – диэн баран тохтуу т?hэр. – А?ам ата?ар ??эн к?рд?ст?хп?нэ, кини да с?б?лэhиэ. Кини миигин таптыыр, атаахтатар.

– Арай эн биhикки ыал буолуох? Оччо?о кэлин ханна эрэ дьиэ туттан, бэйэбит туhунан ыал буолуо этибит. Мин мас мастыам, оттуом, бултуом. Оттон эн дьиэ?ин к?р???н, ынаххын ыыгын.

– Ол кэлин буолла?а дии. Хойут. Мин а?алаах ийэм холбоhон баран дьоннорун кытта бииргэ олорбуттар ?h?.

– Мин эн а?а?ыттан куттанабын.

– То?о куттана?ын?

– Толлобун.

– Кыыс о?о эргэ барда?ына, уол дьиэтигэр барар буолбат дуо?

– Биhиги дьиэбит куhа?ан, дьада?ы дьиэ.

– Куhа?ан дьиэ диэн суох. Куhа?ан киhи диэн баар. Мин а?ам – сымна?ас киhи. Эн киниэхэ к?т??т о?о буолуо? буолла?а дии.

– Мааны ыалга к?т??т буолабын дуу?

– Туох мааныта кэлиэй. Ыал тэ?э ыал буоллахпыт дии.

– Биhиэхэ холоотоххо…

– Кэбис, инньэ диэмэ… Атыны кэпсэтиэх, – кыыс уолу ситэ этиппэккэ быhа т?hэр. – Хата, туhаххын к?р? барыах эрэ.

– Чэ.

Уоллаах кыыс туран, сиэттиhэн баран, туhах к?р? бардылар. Туhа?ы к?р?лл?р?гэр, кыыс хайдах эрэ сэргэхсийбит курдук буолла. К?лэ-к?лэ са?арар. Кини ураты нарын са?атын истэр да ?ч?гэй…

* * *

Мымах – киэ? Э?сиэли эбэ?э биллэр-к?ст?р баай. Икки ойохтоох, улуу?угар бас-к?с буолбут ытык мааны киhи. Улахан уола Ньыкка быйыл са?а ыал буолбута. Атын о?олоро кыралар. Арай мааны кыыhа Тутта?ныыр быйыл уон сэттэтин туолар.

Ха?аактар тустарынан э?ин-э?ин хобдох кэпсээн дэлэй. Эдэр ?ч?гэй дьахтары, кыыhы к?рд?хт?р?нэ, тутан ылан илдьэ баран, ойох гыналлар ?h? диэн кэпсээн толору. Мымах эдэр ойо?ун уонна кыыhын ыраах кэдэрги алааска таhааран олордорго сананна. Ити кэпсээннэрэ, ба?ар, кырдьык буолуо. Тыала суохха мас хамсаабат.

Тордуохтаах дьиэлэрэ. Киэhэ аhылыктарыгар олордохторуна, дьиэлээх дьахтар Сэлгээнэй сонунун кэпсиир:

– Хадаар уол ойох ылбыт ?h?.

– Ноо, кими ылбытый? – Тордуох сэргиир.

Б?тэй алааска олорор ыалга эдэр дьон холбоhон ыал буолуута улахан сонун.

– Айгыратар кыыhын ылбыт ?h?.

– Ээ. С?п буолла?а. Кимтэн иhитти??

– Хабытай ойо?о сылдьан ааспыта.

– Кыыс, хата, чугас олорор уолга барбыт. Дьонугар кэлэ-бара сылдьыыhы.

– Эн уолгар хаhан ойох ылан биэрэ?ин? С??рбэ биирин туолла. Ойох ылар сааhа буолла.

– Бэлиэр ойох ылыа буолла?а. Дьыл – хонук дииллэрэ кырдьык ээ.

Итинтэн салгыы Саттаар дьоно ханна с?пт??х кыыс баарын кэпсэттилэр. Кыыс хайда?ын-тугун туhунан кэпсэппэттэр. Наар дьоно хайдахтарын, т?h? с??h?лээхтэрин э?ин ырыталлар. Хайа эрэ дьахтар тыллаах, кэччэгэй, ким эрэ ыарыhах, ким эрэ иэс ылан баран биэрбэт ?h?. Наар бэйэлэригэр с?пт??х дьада?ы дьон кыргыттарын сыымайдыыллар. Чугас эргин с?пт??х кыыс суо?ун курдук буолла. Ну?нууру ахтыбатылар да?аны. Дьоно сэниэ буоланнар, таарыллыбатылар быhыылаах.

– Оттон сэниэ ыал кыыhыгар дураhыйдахха? Биhиги уолбут тас к?р???нэн кыыска сирдэриэ суо?а этэ, – Тордуох дьахтарын диэки к?р?р.

– Бэрт киhи баай кыыhын кэпсэтэн с?г?ннэрэн а?алан, энньэ-сэтии субурутары? буолуо. Атыытын-сулуутун туоххунан т?л??г?н? Бэйэтигэр с?пт??х кыыhы ылыа буолла?а дии… – диэн Сэлгээнэй куолулаан эрдэ?инэ, таhырдьа ыт ?рдэ.

Хал?ан аhыллан, чомпой бэргэhэтин кы?нары кэппит киhи намыhах аа??а т??к?чч? туттан киирдэ. У?а оро??о кэлэн олорбутун «аhаа» диэн сибиэ?э ы?ырдылар. Сэлгээнэй кытыйа?а кыыймыт ??т кутан ыалдьыт диэки сы?арыта анньар. Ыалдьыт сойбут ??ттэн сыпсырыйан иhэр. Улахан кытыйаттан ??л?лл?б?т мундуну ылан сиир.

– Бука, туох эрэ сорукка кэллэ?и? буолуо, – Тордуох ыалдьыты кытта дьиэ эргиннээ?и сонуну кэпсэтэн иhэн ыйытар.

– Ээ, Мымах уолгун ы?ыртарар, – диир Т?т?лл?й, Мымах баай кулута.

– То?о ы?ыртарда?ай?

– Билбэтим. Бука, тугу эрэ ?лэлэтээри ы?ырбыта буолуо.

– Ы?ырбыт буолла?ына барда?ы? дии, – Тордуох уолун диэки к?р?р.

Сарсы??ытыгар Саттаар эрдэ туран Мымах тойо??о барда. Эдэр киhи сотору дэгэйэн тиийдэ.

Сир тааhа т?нн?ктээх улахан бала?а??а киирбитэ тойон ч?м?хт?мм?т утуйар та?аhыгар ?й?н?н сытар эбит. Уол аа??а туран с?г?р?йэр.

– Хайа, кэлли? дуу. Сибиэ?э чугаhаан олор, аhатыахтара, – Мымах сытан эрэ кэпсэтэр.

Уол сибиэ?э олорбутун кэннэ, кэргэн дьахтар кымыс, сыалаах буспут эти а?алан уурталыыр.

– Мин эйигин ?лэhиттэри кытары алааска ыытаары ы?ыртардым, – диэн Мымах соруда?ын иhитиннэрэр. – Онно тиийэн, дьиэ, хотон туталларыгар к?м?л?h???.

– Хайа алааска?

– Бардыалаах диэн. Онно сылдьыбыты? дуо?

– Билэбин. Мин бултуур ??тээним онтон соччо ыраа?а суох. Кэ?кэмэ бэтэрээ сиhигэр баар.

– Чэ, бэрт эбит. К?h?н хаар т?стэ?инэ, эмиэ тахсан бултуо? буолла?а дии. А?а? тахсан аты? сиир отун оттоотун.

– Атым сииригэр кур оттоохпун. Онно кыратык эптэххэ с?п буолуо.

– Дьиэ тутуутугар ?лэлээтэххинэ, эрэйгин т?л??м. ?й??н хомуллан бара?ыт. Кэлээр. Аhыыр аскытын хааччыйыам. Ити курдук… Арба маннык баар. Бардыалаахха дьиэ туттарар диэн кимиэхэ да кэпсээмэ! Чып кистэлэ?. ?йд??т?? дуо?

– ?йд??н.

Бардыалаах – киэ?, ?ч?гэй алаас. Ортотугар улахан к??ллээх. Хоту сыырын ?рд?гэр дьиэ тутарга с?пт??х киэ? кырдаллаах. Бу дойдуга киhи-с??h? олохсуйбатах буолан, от б??? ??нэ-??нэ таах ла?харар эбит.

Наар балыгынан, булдунан иитиллэн олорор биир ынахтаах о?онньордоох эмээхсин олороллор эбит да, т?h?н? оттуохтарай. Арай быйыл сайын Мымах баай дьону ыытан оттоппут. Илин тыаны аастахха, Туойдаах диэн ?т?? алааска биир ыал баар. Ол дьон наар туой хостоон атыылыыллар. Икки ынахтаахтар. Биир ыал дьиэтэ мантан чугас, хоту Булуус диэн алааска баар. Кинилэр биэс ынахтаахтар, атыыр о?устаахтар, аттаахтар. Ол кэннэ ыал суох. Т??кэтэх сир диэн ким да тахсан олохсуйбат эбит. Арай к?h?н хаар т?сп?т?н кэннэ, булчуттар тахсаннар, онно-манна баар ??тээннэригэр олороннор т??лээх булдун сонордууллар. Атын да булт элбэх дойдута.

?лэhиттэр алаас со?уруулуу ар?аа хонно?ор олорор о?онньордоох эмээхси??э дьиэлэнэн ?лэлииллэр. К??лгэ туулаан, минньигэс эттээх собону сиэн абыраннылар. Мымах баай аhылыкка диэн кырдьа?ас кур эмирэх биэни биэрбитэ. Онон сыалаах эти хото сииллэр. Арай ??т суох. Ууну оргутан иhэллэр. Хайах таhаарбыттара. Хата, о?онньордоох муус умуhахтаахтар эбит.

?лэлии ??рэммит, к??стэрин-уохтарын ?гэнигэр сылдьар толуу эр дьон тутуу ?лэтин тулуппаттар. Ба?аналарын туруора охсон, ?h??лэрин таhааран, ?р?т мастары уурталыыллар. Биэс киhи буолан ?лэлииргэ к?хт??х.

* * *

Сайын Парфен Ходырев биир кочанан ?р?с ??hээ ?тт?гэр баран то?устартан киис тириитин хомуйан кэллэ. То?устар сайын ?р?с хочолоругар кэлэн сайылааччылар. Киис суох диэн ??тэлээх кииhи биэрбэтилэр. Оттон сахалар сайын остуруокка кэлбэттэр.

К?h?н, бала?ан ыйын с??рбэтин диэки, со?урууттан Иван Галкин кэллэ. Уон икки ха?аактаах. Кинини кытта уонча промысловик кэлистэ. Бурдук, туус, саа сэбэ, арыгы, о?уруо э?ин а?албыттар.

Иван Галкин кэлбитинэн сибээстээн, ха?аактар «сход» диэн ааттаах с?бэ?э муhуннулар. Саамай а?а саастаах ха?аак Тимофей дьон иннигэр тахсан этэр:

– Казаки, я чаю, якольские люди опять непослушны. Недавно у баксинцев пропали два промысловика. Еще не взяты под высокую государева руку многие немирные землицы. Бунтуют. Чтобы с теми государевами изменниками бились, не щадя голов своих, нам надо избрать смелого, храброго атамана. Кого вы скажете?

– Ивана Галкина, – диэн са?а иhилиннэ.

– Итак, Ивана Галкина. Любо?

– Любо, – диэн ха?аактар с?б?лэhэллэрин биллэрдилэр.

Иван Галкин ?рд?к дуоhунаска итэ?эйбиттэрин иhин махтанан бокулуоннаата. Ол кэнниттэн былыргы абыычай быhыытынан са?а атамааны кымньыынан к?хс?гэ охсубута буолаллар.

Иван Галкин соhуйуон иhин, остуруокка кэлэн Степан Корытов баhылыктаах Мангазея ха?аактара тутуллан хаайыыга сыталларыгар т?бэстэ. Сэттэ ха?аак уонна биэс промысловик. Нуучча дьоно эрээри то?о хаайыллыбыттарын ыйыталаспытыгар бы?ааран кэпсээтилэр.

Сайын Семен Чюфарист диэн десятник баhылыктаах ха?аактар этэрээттэрэ, с??рбэ то?ус киhи дьаhаах хомуйаары, Алдан ?р?с т?рд?гэр тиийбиттэр. Онно Алданы са?а ?кс?й?н иhэннэр, ?р?h? та?нары устан иhэр Мангазея ха?аактарын судноларын к?рб?ттэр. Чюфарист ха?аактара тыылаах дьоннорун ылан, кочаны эргитэн эккирэппиттэр. Мангазея ха?аактарын о?очолоро биир арыыга тохтоон турда?ына, эккирэтээччилэр ситэн кэлэн, кочаларын сыhыаран эрдэхтэринэ, эмиэ ура?астарынан анньыалаан тэйитэ сатаабыттар. Енисей ха?аактара тордуохтаах быалары быра?аттаан тардан, ура?астарын тоhута охсуолаан, о?очолорун сыhыаран эрдэхтэринэ, Мангазея ха?аактара, дьаакырдарын к?т???н, эмиэ куоппуттар. Судно?а ыстанан киирбит ха?аагы м?чч? туттаран илдьэ барбыттар. ?сс? тэйэн иhэннэр, саанан ыппыттар. Онно Чюфарист биир ха?аага ?лб?т. Чюфаристаах ?лб?т киhилэрин арыыга к?м?н баран эмиэ эккирэппиттэр. Ол эккирэтэн, Б?л?? т?рд?гэр тиийэн ситэллэр. Сэрии, ытыалаhыы буолар. Мангазея ха?аактара икки эрэ тимир саалаах уонна а?ыйах буоланнар кыайтаран бэринэллэр. Ол сэриигэ Чюфарист дьонуттан биир промысловик ?л?р. Мангазея ха?аактара икки киhилэрин с?тэрбиттэр. Бэриннэрэн, туппут дьонун кэлгийэн, Ленскэй остуруокка а?алан хаайыыга олордоллор.

Иван Галкин Степан Корытовы кытта кэпсэтэн баран, барыларын хаайыыттан босхолоото. Хомуйбут т??лээхтэрин илдьэ Енисейскэйгэ барар дьону кытта барсалларын к???лл??р. Арай сааларын-сэптэрин биэрбэт. Инники дьыл?аларын Енисейск воеводата быhаардын. Туох буолбутун, то?о тутуллубуттарын сиhилии суруйан ыытта.

* * *

Иван Галкин сахалартан эмиэ к?h???? тыал курдук тымныы сыhыан аргыарын биллэ. К?h??р? сайын Бахсыга дьаhаах хомуйа тахсыбыт ха?аактары сэриилээн, икки киhилэрин ?л?рб?ттэр. То?о кэhэйбэт дьонноруй? Д?пс?ннэри уоттаабыттара кыра буолла?а дуу? Эбии ?ст?мм?ттэрэ эбитэ дуу? Мэ?эттэн дьаhаах хомуйан баран т?нн?н иhэр ха?аактары халаабыттар. Онон Бахсы диэки бохуот о?орон, кымньыы тыаhын иhитиннэрдэххэ сатанар буолла. Таах олоруохтара дуо.

Киhитэ а?ыйах. Билигин остуруокка промысловиктардыын икки с??счэкэ эрэ киhи баар. Эбии ат, ы?ыыр атыыласта. Сахалар, сэриилэhэ ??рэммэтэх дьон буоланнар, дух-дах тутталлар. Саа тыаhыттан аттара сиргэнэр. Бэйэлэрэ да ха?аактартан саллаллар. Охсуhар да батыйалара нуучча уhун уктаах тэрэгэр с?гэлэриттэн к?м?скэнэргэ с?б? суох. Онон ха?аактар санаалара б???х. Иван Галкин урут сылдьыбыт буолан, бу дойду сирин, дьонун син билэр курдук сананар.