Yeni h?kum?td?n narazi olan daha d?rd b?y oglu da ona qosulmusdu. H?r zaman qu qusu t?k?nd?n olan d?s?kl?rd? yatan b?yl?r q?rar vermisdil?r, ?traflarina daha ?ox insan toplayib bolsevik h?kum?ti il? m?bariz? aparacaqdilar. Onlarin qa?aq h?yati baslamisdi. Bu d?st?nin basinda duran M?mm?dr?sul b?yin fikri q?ti idi. "Bacimizi Q?dsiy? verm?dik dey? bizd?n qisas aldi. Atamin, qardaslarimin ?l?m?n? o bais oldu. N?d?n o bolsevikl?ri birbasa bizim k?ndimiz? g?tirdi… Q?dsini ?ld?r?b qisasini almayinca m?nim m?sk?nim bu mes?l?r olacaq…"
F?rrux K?r?n qarsi sahilind?n, “quru” b?yl?rin n?slind?n idi… F?rruxu bu k?nd? m?kt?b qurmaga g?nd?rmisdil?r. Realni m?kt?bd? oxudugu vaxtlardan bolsevikl?r? qosulan F?rrux ?slind? Bakidan bu k?nd? g?nd?rilm?sind?n narazi idi. Amanb?yli adindaki “b?y” k?lm?sini d? ?z?n? qarsi y?n?lmis s?y?s kimi hiss edirdi.
B?y sinfin? nifr?t edirdi F?rrux. O, usaqliqdan b?ri t?miz v? yarasiqli b?y ?uxasina, b?y balalarinin qizil k?m?rl?rind?ki x?nc?rl?ri h?yatinin kabusu sanmis, g?z?l, inc? belli b?y qizlarina ?l ?atmaz x?lya kimi baxmisdi. G?d?d?n b?y olmaz m?s?li indi bolsevikl?rin qorxusundan gizli s?yl?nilirdi. Amma lap ?vv?ld?n bu z?rbi m?s?li esid?nd? ona el? g?lirdi ki, “g?d?” s?z? birbasa onun ?nvanina s?yl?nilir…
Bu nifr?t onda h?l? k?rp? vaxtlarindan yaranmisdi…
Atasinin h?r s?h?r t?miz b?y paltarinda K?r?n sahilin? g?ldiyini, burda ?ynind?ki paltarlari ?ixarib qamisin basina baglayaraq K?r? ke?diyini g?rm?sd?… O biri sahild? k?hn? paltar geyin?n atasi Amanb?ylinin pambiq sah?l?rind? muzdurluq edirdi. G?n?muzd qazandigi pula fayton tutub b?y paltarlarini geyin?r?k ?z k?ndl?rin? qayidirdi ki, desinl?r bu kisi b?ydi…
Onu v? dig?r ?vladlarini ac-yalavac b?y?d?n atasi ?z k?ndl?rind? muzdurluq ets?ydi, bundan yaxsi dolanardilar…
Varli-halli, torpaq sahibi olan b?yl?rin birind?n o birin? s?z aparib-g?tirm?kl? bas girl?y?n atasinin burnundan firt el?yib d?sm?yi q?d?r ona b?nz?y?n F?rrux buna g?r? d? daxil?n ?z?n? nifr?t edirdi…
Atasi ugursuzlugu il? barisa bilm?diyind?n anasini gec?-g?nd?z d?y?b incidir, hirsini onlardan ?ixan analari da F?rruxu v? dig?r qardaslarini h?r addimbasi sill?l?yib ?irpir, bu evin usaqlari n?vazis n?dir bilmirdil?r…
Artiq Amanb?yliy? qayitmis Talib v? S?hrizad g?z?ranlari ???n gec?-g?nd?z ?alisirdilar. Sovet h?kum?ti onlarin b?t?n var-d?vl?tini ?ll?rind?n alsa da m?nbit Qarabag torpagi, bir d? h?r ikisinin isg?zarligi onlarin g?z?ranini g?n?-g?nd?n artirir, bir-birini h?l? d? d?lic?sin? sevirdil?r. Bir yasinda olan ogullari Turqaydan sonra, dig?r ogullari Ilyas d?nyaya g?lmisdi.
Meht?r oglu Ismayil, n?k?rl?ri Umud, onun arvadi Xeyransa, ?obanlari H?mb?t d? yanlarinda idi. Onlara h?r isd? yardim?i olurdular…
Ismayilin evl?nm?k yasi ?oxdan ?ts? d?, bu bar?d? he? d?s?nm?rd?. S?hrizad kimisi bir daha olmayacaqdi… ?r?yind? b?y qizina qarsi n? q?d?r m?h?bb?ti olsa da, S?hrizadin ?z?n? baxmazdi. S?hrizad onun ???n nam?hr?m idi…
Xaniminin varligi, onun xosb?xtliyi meht?r Ismayil ???n yet?rli idi.
Qanli xatir?l?r yaddan ?ixmasa da, yeni ?sul-idar?y? uygunlasan k?nd S?hrizad v? Talibi, onlar da k?ndi qoruyurdular.
F?rrux S?hrizadi ilk d?f? g?r?nd? d?nya basina firlandi. Q?rib, qonaq olduguna g?r? Talib F?rruxu h?y?tl?rin? g?tirib yem?k vermisdi. Onun qarsisina yem?k d?z?n S?hrizadi F?rrux m?l?k hesab etmisdi. ?mr? boyu dogru-d?zg?n qadin n?vazisi g?rm?y?n F?rrux sanki g?z?l v? m?lah?tli qadinin n? dem?k oldugunu indi anlamisdi.
?hm?d?li k?? zamani M?mm?dr?sulun K?r?n sahilin? apardigi n?k?r-qaravaslardan idi. K?nd m?kt?bind? g?z?t?i isl?yirdi. O, F?rruxu g?r?nd? ikiqat ?yilir, h?tta su qoyub ayagina kimi yuyurdu. K?ndlil?r onu sevm?s?l?r d? ?hm?d?li F?rruxu ?z?n? ??tir el?misdi. Onun dedikl?rini qeyd-s?rtsiz yerin? yetirir, bu bolsevik agasinin h?r z?lm?n? d?z?rd?.
F?rrux yol boyu, yasadigi ev? addimladiqca fikirl?sirdi ki, b?y oglu Talib nec? d? xosb?xtdir. Onun S?hrizad kimi bir xanimi var. N?d?n bu q?d?r inqilab etmisik. ?zablarla, ?ziyy?tl?rl? qurulusu devirmisik ki, bu b?y oglu kef el?sin…
?hm?d?li F?rruxun dilxor oldugunu hiss edib, arvadi G?lg?z? s?sl?ndi:
– Tez el?, ?ay g?tir. F?rrux yoldas yorgun q?lib.
– G?ldim ay kisi, indi g?tirir?m.
F?rruxun g?z? yer? s?rilmis g?z?l xal?aya, onun ?st?nd?ki d?s?k v? m?t?kk?l?r? satasdi. D?s?yin ?st?n? yayxanib dirs?kl?ndi:
– N? g?z?l xal?adir?
– Bu xal?ani b?y evind?n ?irpisdirmisiq. Ara qarisanda gec? g?tirdim. G?r?n olmadi. Bildiyim? g?r? bu xal?ani b?y qizi S?hrizad ?z ?ll?ri il? toxuyub. Mahalda bu g?z?llikd? xal?a yoxdur.
– S?nin ogurluq etm?yin d? var? Aman Allahim, s?n ogrusan…
G?lg?z sin?sini qabaga verib, – Ay yoldas S?hb?tov, bu basi batmisa fikir verm?. ?z?n? b?htan dey?n bambilidir… Bu xal?a da yaylaga ged?nd? ara qarisdi, bizd? qaldi…
F?rrux ?lini xal?anin ?z?rin? s?rtd?. Bu xal?anin h?r ipin?, ilm?sin? S?hrizadin ?ll?ri toxunmusdu. G?zl?rini qapadib S?hrizadi x?yalinda canlandirirdi:
– S?hrizad bel? xal?a da toxuya bilir?
– Ehh, F?rrux yoldas, o m?sib?t baslarina g?lm?s?ydi indi n? q?d?r
g?z?l xal?alar toxumus, tikm?l?r tikmisdi.
– Hansi m?sib?td?n danisirsan, ?hm?d?li? Olmaya inqilabi deyirs?n? Yoxsa aglini itirmis?n?
– Yox ?ssi, Sovet h?kum?tin? m?nim canim da qurbandir. Siz n? danisirsiniz… M?n atasinin v? qardaslarinin g?ll?l?ndiyi m?sib?ti deyir?m. Talib b?yimizin qirmizi komandiri ?ld?rd?y?… – ?hm?d?li duruxdu. Dili topuq vurdu. “Aman Allahim, m?n n? danisiram…” K?nd axundu ?hm?diyy? aga b?t?n k?ndi qurana ?l basdirmisdi ki, bu s?hb?ti dil? g?tirm?sinl?r.
– Ay qiz, G?lg?z, ?ay n? oldu, – deyib, aradan sivism?k ist?y?n ?hm?d?lini F?rrux durdurdu.
– N? oldu? Hara gedirs?n? Talib hansi komandiri ?ld?r?b? Danis…
Artiq gec idi. Qul kimi qarsisinda ?sdiyi F?rrux ondan ?l ??km?y?c?kdi. Oxu atib, yayi gizl?d? bilm?di, – yoldas F?rrux, S?hrizadin atasini da, qardaslarini da, Talib qirmizi komandiri vurduguna g?r?, ?ld?rd?l?r…
H?min gec? F?rrux s?h?r? kimi yatmadi. Bakiya, F?vq?lad? Komissiyaya donos hazirlayirdi: “Qirmizi komandiri q?tl? yetir?n qati inqilab d?sm?ni Talib ?miraslan oglu Haqverdiyev Amanb?ylid? ?ksinqilabi f?aliyy?tini davam etdirir”.
Yuxusuz v? yorgun olsa da, ?i??yi ?irtlayan F?rrux sevinirdi. Bu donosundan sonra F?vq?lad? Komissiya Talibi g?ll?l?y?c?kdi. Daha onun qarsisinda he? bir mane? qalmayacaqdi. S?hrizadi ?l? ke?ird?c?kdi.
Yazdigi donosu tezd?n Bakiya yola saldi. Tezlikl? Talibin q?tlin? f?rman veril?c?yi g?n? g?zl?yirdi…
3
?oban H?mb?t qoyunlari Soltanbuda dogru s?rd?. Payizin ilk aylarinda ot dizd?n idi. Qoyunlarin yamyasil otu acg?zl?kl? i??ri ?t?rm?l?ri ona l?zz?t edirdi. Iri bir ?inarin altinda uzanib g?n?sd?n s?rinl?nir, arabir d? qoyunlara baxirdi. Amma yuxu onu tez bir zamanda agusuna aldi. Ayilanda ala-toran vaxtiydi. S?r? g?z?n? d?ymirdi. Ne?? ill?r idi ki, ?vv?lc? ?miraslan b?yin, indi is? Talib b?yin ?obani idi. Bu vaxta q?d?r s?r?d?n bir quzu da it-bata d?sm?misdi.
S?r?n?n yoxa ?ixmasi onun ?r?yini agzina g?tirmisdi. H?mb?t s?r?n? axtara-axtara xeyli yol q?t etdi. ?n qorxdugu sey is? o idi ki, Ilyasbudun d?rinlikl?rind? ac canavarlar s?r?n? d?, onun ?z?n? d? par?a-par?a ed?rdi. Amma h?l?lik n? qoyunlar, n? d? canavarlar g?z? d?yirdi. Hava artiq qaralmis, s?d kimi ay b?xtind?n aydinliq g?tirmisdi. Yoxsa z?lm?t qaranliqda bagri yarilardi.
Mes?nin d?rinliyin? dogru getdikc? ay isigi iri g?vd?li agaclarin ??tirind?n g?r?nm?z olurdu. Bird?n z?lm?t qaranliq ?trafi b?r?d?. ?n?nd? iki g?z parlayirdi. Amma get-ged? bu g?zl?rin sayi artirdi. Canavar s?r?s? onu d?vr?y? almisdi . ?nd?ki iri g?zl?r ona yaxinlasirdi. H?mb?tin bogazi qurumus, n?f?s almasi ??tinl?smisdi. O, qorxudan qisqirmaq ist?s? d? s?si bogazinda ilisib qaldi. Bird?n H?mb?t anladi ki, o, canavar kimi ulayir:
– A-u-u-u-u…
At?s s?sl?ri onun ulartisini k?sdi. Bayaqdan b?ri qaranliqda sayrisan g?zl?r yoxa ?ixmisdi. Qeyri-ixtiyari yer? uzandi. Bir q?d?r geri ?evrilm?k ist?dikd? ?ll?ri insan ??km?l?rin? ilisdi. Basini qaldirib ona t?r?f tuslanmis t?f?ngi indi g?rd?…
Insanlardan uzaqda mes?nin d?rinliyind? t?k-t?nha canavarlarin ?hat?sind? qaldigi bir zamanda kimliyind?n asili olmayaraq b?ni-ad?m ?vladi il? qarsilasmaq onu sevindirdi…
– Kims?n ?? Qalx ayaga.
H?mb?t? bu s?s tanis g?ls? d?, h?l? k?sdir? bilmirdi ki, ona t?f?ng tuslamis bu s?xs kimdir.
Ayaga qalxdi. ?nd?ki t?f?ngin arxasindan ona t?r?f daha d?rd t?f?ng tuslanmisdi. ?nd?ki ?li t?f?ngli bir q?d?r d? yaxina g?ldi.
Aman Allah, bi ki ?miraslan b?yin oglu M?mm?dr?sul idi.
– Aga, m?n?m, H?mb?t. M?ni tanimadinmi?
M?mm?dr?sul he? n? dem?d?n arxasi t?r?f? ??kilib, – g?l dalimca, – dedi. ?nd? isiqliqda o agasinin sif?tini tam y?qinlikl? g?rd?. Bir vaxtlar mahalin ?n la?in oglu olan M?mm?dr?sul s?rtl?sib kisil?smisdi.
– Aga, Allah razi olsun. S?n olmasaydin canavarlar m?ni par?alayacaqdi.
– Ay g?d?, burda neynirs?n. D?z?n? de. Yoxsa m?nim dalimca
g?nd?ribl?r s?ni?
– Qurbanin olum, aga, yuxuya qaldigimdan qoyun-quzunu itirmis?m, sanki qeyb? ??kilibl?r. S?r?n? axtara-axtara g?lib bura ?ixmisam.
– Yalan deyirs?n, m?lun. S?ni bura ?yr?dib g?nd?ribl?r, – artiq xeyli
m?dd?tdi ki, M?mm?dr?sul b?yl? mes?l?r? ??kil?n, Agcab?dinin K?birli b?yl?rind?n olan Soltan b?y dill?ndi.
Ne?? vaxtdi ki, mes?d? h?yat s?r?n Soltan b?y sanki v?hsil?smisdi. O
h?r k?sd?n s?bh?l?nirdi.
H?mb?t: – Aga, niy? hirsl?nirs?n, bizim n?sild?n satqin ?ixmayib,
bunu M?mm?dr?sul b?yd?n d? x?b?r ala bil?rs?n.
M?mm?dr?sul h?l? d? s?rt v? s?birsiz olaraq qalirdi:
– Eh H?mb?t, b?ylik qoydular ki, qalsin bizd?. S?n m?n? de g?r?m
S?hrizad nec?dir, Talibdan n? x?b?r?
– Aga, hami yaxsidir. T?kc? s?nd?n nigarandirlar. Meht?r oglu
Ismayil deyirdi ki, S?hrizad xanim qardasi M?mm?dr?sulu g?rm?k ???n b?t?n d?nyani qurban ver?r…
– Kim? qurban ver?c?k bu d?nyani, bolsevikl?r?? D?nya onlara qalmayacaq… Qisasimi almayinca, bacima de, d?nyadan ?l ??k?n deyil?m.
– Aga, b?s m?nim qoyunlarim?
M?mm?dr?sul ucadan saqqanaq ??kib g?ld?:
– ? qirismal, s?nin qoyunlarin var? Bizim qoyunlar n? tez s?nin
oldu? Arxa t?r?fd? d?r?d?dir, g?t?r apar. Bacima da de ki, g?l?c?m…
***
H?mb?tin g?lib ?ixmamasi k?ndd? hamini t?laslandirmisdi. K?nd
sovetinin s?dri Sibir Q?z?nf?r camaati s?f?rb?r etmisdi. Hami ?ll?rind? m?s?l Soltanbuda t?r?f gedib H?mb?ti axtarirdi. S?h?r? yaxin k?ndlil?r uzaqdan qaralti g?rd?l?r. Sibir Q?z?nf?r atini ora ?apdi. H?mb?t? yaxinlasib sallagini ??kdi onu vursun:
– Hardaydin, ?. Camaati qanbagir el?mis?n. Arvadin sa?in yolur.
– Q?z?nf?r qaga, azmisdim.
– G?l tez ol, d?s qabagima…
K?ndin agsaqqali olan Sibir Q?z?nf?r ?z?nd?n cavan olan k?nd ?hlin? ?vladi kimi baxirdi. K?ndd? d? h?r k?s onun bir s?z?n? iki el?mirdi.
K?ndlil?rin h?l? uzaqda oldugunu g?r?n Sibir Q?z?nf?r atin
?st?nd?n H?mb?t? s?sl?ndi:
– Yaxin g?l v? m?n? diqq?tl? qulaq as. – H?mb?t yaxinlasdi. – Bir d? gedib basini qurd yuvasinin agzina soxma. ?z agzini da m?hk?m saxla…
Handan-hana Sibir Q?z?nf?rin n? dem?k ist?diyini anlayan H?mb?t:
– Qaga m?n he? n? g?rm?dim mes?d?. Sad?c? azib gedib oralara
?ixmisam. Mes?dir d?…
– K?s…, – dey? Sibir Q?z?nf?r H?mb?t? s?sl?ndi, – m?n s?n? s?z?m?
dedim.
M?mm?dr?sulu v?hsi qiyaf?sind? g?r?b ?ox m?yus olan H?mb?t indi bir az ?r?kl?nmisdi. Dem?li, Sibir Q?z?nf?r d? M?mm?dr?sulun buralarda, mes?d? oldugunu bilirmis… K?ndd? d? iclasda deyirdi ki, inqilabin d?sm?nl?ri il? m?bariz? aparaq… H?mb?t ?iyinl?rini ??kdi. ?ar d?vr?nd? uryadnikin adamini ?ld?r?b Sibird? dustaq yatmis Q?z?nf?r bu g?n d? k?nd sovetinin s?dridir. Bolsevikl?r ona ?ar ?sul-idar?si il? m?bariz? aparmis q?hr?man kimi baxirdilar. Havayi yer? bu kisiy? Sibir Q?z?nf?r demirl?r ki… H?mb?t k?ndlil?rin yaxinlasdigini g?r?b fikird?n ayildi…
– S?k?r ki, H?mb?t tapildi. Day dagilisin eviniz?, – dey?n Sibir
Q?z?nf?r H?mb?t? s?sl?ndi, – Taliba de yanima g?lsin.
Talib h?r d?f? k?nd sovetinin binasini g?r?nd? d?nya onun basina
firlanirdi. ??nki onlarin evini k?nd sovetin?, ?miraslan b?yin evini is? m?kt?b? vermisdil?r.
Indi H?mb?t ona dey?nd? ki, Sibir Q?z?nf?r s?ni ?agirir, ayaqlari
gets? d?, ?r?yi getm?k ist?mirdi.
Sibir Q?z?nf?r Talibi ?vladi kimi qarsilayib gecikdirm?d?n dill?ndi:
– Bilirs?n ki, m?n d?nyanin h?r ?z?n? g?rm?s?m. Sizi ist?yib
deyir?m… – Talib Sibir Q?z?nf?rin n? dem?k ist?diyini tam anlamayib sual
dolu n?z?rl?rl? sovet s?drin? baxdi. Sibir Q?z?nf?r xisin s?sl?, – M?mm?dr?sulu deyir?m, – dedi.
– Q?z?nf?r kisi, g?r bir ne?? vaxtdir m?n onun ?z?n? g?rm?r?m…
– Bilmir?m. G?r?rs?n, ya yox… Amma onu bilir?m ki, onun
g?rd?y? isin axiri yoxdur. Tutub g?ll?l?y?c?kl?r. Kisil?r o boyda d?vl?t qurmusdular Bakida. Axiri n? oldu? ?l?n ?ld?, sag qalan da p?r?n-p?r?n d?sd? v?t?nd?n… ?min oglu sizi d? zibil? salacaq…
